حدیث توحید مفضّل روایت مفصلی است در باب خداشناسی و بیان اسرار آفرینش و حقایق هستی، که امام جعفر صادق علیه السلام طی چهار جلسه به مُفَضَّل بن عُمر جُعفی آموخته و برای املا کرده است. علمای بسیاری تاکنون به ترجمه و شرح حدیث توحید مُفَضَّل پرداخته اند و حتی برخی ترجمه فارسی آن را به نظم درآورده اند.
مُفَضَّل بن عُمر جُعفی کوفی یکی از چهره های سرشناس و یکی از دانشمندان نامی صدر اسلام و یکی از تربیت یافتگان مکتب اهل بیت عصمت و طهارت است که مقام و منزلت بزرگی نزد ائمه اطهار علیهم السلام دارد.
مفضّل از اصحاب خاص و ممتاز حضرت امام جعفر صادق علیه السلام و از راویان احادیث و از متولیان و امناء ائمه اطهار بشمار می رود، در روایت آمده است که امام جعفر صادق علیه السلام می فرماید: هرگاه ترا می بینیم خرسند می شویم.
حدیث توحید مفضّل روایت مفصلی است در باب خداشناسی و بیان اسرار آفرینش و حقایق هستی، که امام جعفر صادق علیه السلام طی چهار جلسه به مُفَضَّل بن عُمر جُعفی آموخته و املا کرده است. علمای بسیاری تاکنون به ترجمه و شرح حدیث توحید مُفَضَّل پرداخته اند و حتی برخی ترجمه فارسی آن را به نظم درآورده اند.
باید توجه داشت که امام جعفر صادق علیه السلام در بیان اسرار آفرینش و حقایق هستی، به اندازه ظرفیت مفضَّل مطلب را بیان کرده است و نه به اندازه ظرفیت آفرینش و هستی. با این حال بیان اسرار آفرینش و حقایق هستی در این حدیث شریف حکایت از علم لدنی و دانش بی پایان به غیب و علم الکتاب آن بزرگوار دارد که با پیشرفت علم، دانش، فن آوری و تجربه بشری؛ بخشی از آن برای دانشمندان امروز نمایان شده است.
با آن که امروز دین گریزی سازمان یافته تار و پود نظامات جهانی را تسخیر کرده است باز می بینیم ایمان به معنویت و عرفان نزد ملل جهان در حال گسترش است و بیان اسرار آفرینش و حقایق هستی بر گرفته از حدیث توحید مفضَّل با زیباترین و جذاب‌ترین شیوه، می تواند گرایش به دین مبین اسلام را سرعت بخشد و به همگان بفهماند اگر سخن صواب و جذّاب است و اگر حقیقت درست و صحیحی است و اگر اندیشه زیبا و دلنشین است؛ دین آن را برای بشریت به ارمغان آورده است.
و اگر حضرت امیر علیه السلام می فرماید: تَزعَمُ اَنَّكَ جِرمٌ صَغِيرٌ * وَفِيكَ انطَوَي العَالَمُ الاَكبَرُ؛ شما فکر می‌کنید یک موجود کوچک هستید، در حالی‌که کل جهان در درونت نهفته است. و اگر شاعر در شعر آورده است: برگ درختان سبز در نظر هوشیار * هر ورقش دفتریست معرفت کردگار؛ این همان حقیقتی است که امام جعفر صادق علیه السلام در حدیث توحید مفضَّل بیان فرموده است.
حق این است که حدیث توحید مفضّل که دربردارنده اسرار آفرینش و حقایق هستی است به عنوان سند آفرینش، مورد تحقیق و پژوهش عالی ترین مراکز علمی جهان قرار گیرد و دانشمندان زبده و خبره با استفاده از آن در تقویت خداشناسی در جهان بکوشند.
حق این است که حدیث توحید مفضّل مورد توجه همگان قرار گیرد و همانند حدیث شریف کسا؛ همواره خوانده شود و این در حالی است که بیشتر پیروان مکتب امام جعفر صادق علیه السلام با این حدیث شریف بیگانه اند و از مضامین آن بی خبرند و از آن تأسف بار تر این که بیشتر افراد از محتوای ارزشمند آن بی اطلاع هستند و حتی برای یک بار هم آن را مطالعه نکرده اند.
روح حاکم بر حدیث توحید مفضل
- خلقت همه موجودات هستی، هدف دارد؛
- در خلقت همه موجودات هستی، هماهنگی کامل وجود دارد؛
- نوع، کیفیت، کمیت، شکل، رنگ، اندازه هر موجود، فلسفه و هدف خاصی دنبال شده است؛
- نوع، کیفیت، کمیت، شکل، رنگ، اندازه همه موجودات با یک دیگر هماهنگی کامل دارد؛
- هیچ ایراد و اشکالی در خلقت موجودات هستی و در انواع آن وجود ندارد.
جلسات چهارگانه
حضرت امام صادق علیه السلام در جلسه اول به بیان آفرینش جهان و خلقت انسان و اعضای بدن او، مانند دستگاه گوارش و حواس پنج گانه، می پردازد و از آنها به حکمت و قدرت و علم خداوند متعال، که آفریننده آنها است، استدلال می کند. و در جلسه دوم به بیان شگفتی های جهان حیوانات، مانند اسب، فیل، زرافه، میمون، سگ، مرغ، خفاش، زنبور عسل، ملخ، مورچه و ماهی می پردازد. و در جلسه سوم شگفتی های آسمان و زمین مانند رنگ آسمان و طلوع و غروب خورشید، و فصل های سال و خورشید و ماه و دیگر ستارگان و حرکت بسیار سریع آنها در آسمان و آفرینش سرما و گرما و باد و هوا و چگونگی ایجاد صدا و کوه ها و گیاهان را بیان می نماید. و جلسه چهارم هم به بیان حقیقت مرگ و زندگی و علت آفرینش انسان و راه شناخت جهان هستی و بیان فرق میان حس و عقل در شناخت جهان و حقایق هستی اختصاص یافته است.
عناوین حدیث توحید مفضّل:
عناوین مجلس اوّل: بیان راز و شگفتی های آفرینش انسان
مخفی ماندن اسباب و علل هستی، هیأت هستی و شکل گیری اجزاء آن، خلقت انسان و تکوّن جنین در رحم، کیفیت ولادت جنین، غذای نوزاد، روئیدن دندان کودک، روئیدن مو در صورت مردان و حکمت آن، اختلاف تغذیه آدمی در دوره های مختلف و علت آن، برنیامدن ریش و راز آن، چرا نوزاد هنگام تولد فاقد عقل و قوه تشخیص است؟، منفعت گریه اطفال، فایده و حکمت سرازیر شدن آب دهان اطفال، آفرینش آلات توالد و تناسل، حکمت در خلقت هر یک از اعضای بدن و فواید آنها، چگونگی هضم غذا، مرحله آغازین رشد بدن و کیفیت تکوّن آن در رحم، شرافت انسان بر دیگر حیوانات، حواس پنجگانه در انسان و اسرار آفرینش آن، فقدان بینایی و خلل های آن، فواید سامعه، راز محروم ماندن بعضی افراد از بینایی و شنوایی، حکمت خلق برخی از اعضاء به صورت فرد یا جفت، قدرت تکلم و عضوهای مربوط به صدا، خلل هایی که فقدان برخی آلات مذکور پدید می آورد، دستگاه فهم و ادراک، قرارگاه چشم، ساختمان دل، مغز در لوله های استخوان، وصف قلب، لطف اختلاف اوضاع دندان ها، حکمت در نمو مو و ناخن، حکمت تخصیص روئیدن مو به برخی اعضا، حکمت در دوام جریان آب دهان، شهوت ها و لطف در خلقت آنها، گفتار در قوای نباتی، خادمان قوه غاذیه، مراتب چهارگانه هضم، انقسام مدرکه به قوای ده گانه ظاهریه و باطنیه، قوای باطن، قوای ویژه انسان، مراتب قوه عاقله، مراتب قوه عملیه، قوا و نیروهای درونی و باطنی، فواید فراموشی، منافع حیا، الهام سخن، فایده نوشتن، تعلیم علوم، حکمت در آنچه آدمی از داشتن آن ممنوع شده، حکمت مخفی بودن زمان عمر، منفعت امتزاج رؤیا با حق و باطل، خلقت اشیا در جهت رفع نیاز انسان، اصلاح احوال در گرو کار و تلاش، اهمیت آب و نان و فراوانی آب، فایده آلام و بیماری ها و راز ابتلای انسان به آلام و دردها.
عناوین مجلس دوّم: بیان راز و شگفتی های آفرینش حیوانات
کیفیت بنای بدن حیوانات، راز عدم احتیاج فرزندان حیوانات به پرستار، پای حیوانات و راه رفتن آنها، نعمت فرمانبری حیوانات از انسان، لطف در بی شعوری درندگان، لطف هراس درندگان از انسان، لطف در خلق سگ و مهربانی او بر صاحبش، حکمت در خلقت چهارپایان، منافع دم حیوان، فیل و اعضای آن، حقیقت زرافه، خلقت بوزینه، پوشش حیوانات و حکمت آن، حیوانات هنگام مرگ به اخفای جثه خود می پردازند، هوش حیوانات، حیله روباه، حیله دلفین برای شکار، خلقت مورچگان و مرغان، حیله شیر مگس، عنکبوت و حیله اش، کیفیت خلقت پرندگان، سبب بر آمدن طیور از تخم، چینه دان مرغان و منافع آن، رنگ آمیزی پرهای مرغان، ساختمان پرهای طیور، مرغان پا دراز و گردن دراز، گنجشک و امثال آن، حقیقت بوم و شب پره، امتیاز شب پره از طیور، منافع خفاش، زنبور عسل، حقیقت ملخ و قوت و هجوم آن و خلقت ماهی و حکمت در بسیاری نسل آن.
عناوین مجلس سوّم: بیان راز و شگفتی های طبیعت
رنگ نیلی آسمان، فواید طلوع و غروب خورشید، حکمت فصول چهار گانه سال، تابش ماه و برخی فواید آن، کیفیت حرکات ستارگان، حکمت در ثوابت و سیارات، ستارگان پنهان و حکمت اخفای آنها، منافع بی شمار ستارگان، مقدار شب و روز، طلوع و غروب، سرما و گرما و منافع آن دو، استدلال به کندی حرکت خورشید بر صانع، منافع وزش باد و نسیم، هوا و اصوات، عناصر اربعه، طبع زمین و سنگ، حکمت وسعت هوا، منفعت ابر و صافی هوا، منافع نزولات آسمانی، حکمت خلق کوهها، معادن و منافع آنها، علت کمی جواهر، فواید نباتات، حکمت در نمو بعضی حبوب غلات، خلقت نباتات و کیفیت وصول غذا به آنها، حکمت در برگها و وصف آنها، حکمت در هسته میوه ها و گیاه ها، حکمت های نهفته در بهار و خزان درخت ها، شگفتی انار، میوه های بزرگ از بوته های کوچک و ضعیف، شدت گرما برای رسیدن میوه ها در زمان نیاز، درخت خرما و فایده های آن، لطف وجود گیاهان دارویی.
عناوین مجلس چهارم: مصالح وجود ناملایمات و مصایب
بیان حقیقت مرگ و زندگی و علت آفرینش انسان و راه شناخت جهان هستی و بیان فرق میان حس و عقل، آفات و بلاها، مفاسد و اشکال هایی که بر تدبیر آفرینش وارد می شود و پاسخ آن ها
مفضّل در مسجد النبی
محمد بن سنان از مفضّل نقل می کند که روزی بعد از نماز عصر در روضه مسجد النبی نشسته بودم و در عظمت پیامبر و آنچه خداوند از شرف و فضیلت و به آن حضرت عطا کرده میاندیشیدم که ناگاه ابن ابی العوجاء که یکی از زنادقه آن زمان بود، وارد مسجد گردید و در جایی که من سخن او را میشنیدم نشست پس از آن یکی از دوستانش به او ملحق شد و مطالبی درباره پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله بیان داشتند، آنگاه ابن ابی العوجاء گفت: محمد را، که عقل من در آن حیران است و فکر من در کار او درمانده است را واگذار و در اصلی که محمد آورده است سخن بگو. در این هنگام سخن از آفریدگار جهان به میان آوردند و حرف را به جایی رساندند که جهان را خالق و مدبّری نیست، بلکه همه چیز خود بخود از طبیعت پدید آمده است و پیوسته چنین بوده و چنین خواهد بود.
مفضّل میگوید: چون این سخنان واهی را از آن دور مانده از رحمت خدا شنیدم، از شدت خشم نتوانستم خودداری کنم و گفتم: ای دشمن خدا، ملحد شدی و پروردگار را که تو را به نیکوترین ترکیب آفریده، و از حالات گوناگون گذارنده و به این حد رسانده است، انکار کردی! اگر در خود اندیشه کنی و به درک خود رجوع نمایی، دلائل پروردگار را در وجود خود خواهی یافت و خواهی دید که شواهد وجود خدا و قدرت او، نشان علم و حکمتش در تو آشکار و روشن است.
ابن ابی العوجاء گفت: ای مرد، اگر تو از متکلمانی، با تو، به روش آنان سخن بگویم، اگر ما را محکوم ساختی ما از تو پیروی میکنیم و اگر از آنان نیستی سخن گفتن با تو سودی ندارد، و اگر از یاران جعفر بن محمد صادق هستی، او خود با ما چنین سخن نمیگوید و این گونه با ما مناظره نمیکند، او از سخنان ما بیش از آنچه تو شنیدی بارها شنیده ولی دشنام نداده است و در بحث بین ما و او از حد و ادب بیرون نرفته است، او آرام و بردبار و متین و خردمند است و هرگز خشم و سفاهت بر او چیره نمیشود، سخنان و دلائل ما را میشنود تا آنکه هر چه در دل داریم بر زبان میآوریم، گمان میکنیم بر او پیروز شده ایم، آنگاه با کمترین سخن دلائل ما را باطل میسازد و با کوتاهترین کلام، حجت را بر ما تمام میکند چنانکه نمیتوانیم پاسخ دهیم، اینک اگر تو از پیروان او هستی، چنانکه شایسته اوست، با ما سخن بگو.
مفضَّل در محضر امام صادق
مفضّل می گوید: من اندوهناک از مسجد بیرون آمدم و در حالی که در باب ابتلای اسلام و مسلمانان به کفر این ملحدان و شبهات آنان در انکار آفریدگار فکر میکردم، به خدمت سرورم امام جعفر صادق علیه السلام رسیدم امام چون مرا افسرده و اندوهیگین یافت، پرسید: تو را چه شده است؟ و من از رفتار و گفتار منکران خدا اظهار نارحتی کردم.
در این هنگام امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: لَأُلْقِیَنَّ إِلَیْکَ مِنْ حِکْمَهِ الْبَارِئِ جَلَّ وَ عَلَا وَ تَقَدَّسَ اسْمُهُ فِی خَلْقِ الْعَالَمِ وَ السِّبَاعِ وَ الْبَهَائِمِ وَ الطَّیْرِ وَ الْهَوَامِّ وَ کُلِّ ذِی رُوحٍ مِنَ الْأَنْعَامِ وَ النَّبَاتِ وَ الشَّجَرَهِ الْمُثْمِرَهِ وَ غَیْرِ ذَاتِ الثَّمَرِ وَ الْحُبُوبِ وَ الْبُقُولِ الْمَأْکُولِ مِنْ ذَلِکَ وَ غَیْرِ الْمَأْکُولِ مَا یَعْتَبِرُ بِهِ الْمُعْتَبِرُونَ وَ یَسْکُنُ إِلَی مَعْرِفَتِهِ الْمُؤْمِنُونَ وَ یَتَحَیَّرُ فِیهِ الْمُلْحِدُونَ فَبَکِّرْ عَلَیَّ غَداً؛ برای تو از حکمت آفریدگار در آفرینش جهان و حیوانات و درندگان و حشرات و مرغان و هر جانداری از انسان و چهار پایان و گیاهان و درختان میوه دار و بی میوه و گیاهان خوردنی و غیر خوردنی بیان خواهم کرد، چنانکه عبرت گیرندگان از آن عبرت گیرند و بر معرفت مومنان افزوده شود و ملحدان و کافران در آن حیران بمانند. آن گاه امام فرمود بامداد فردا نزد من بیا.
مفضّل می گوید من از این مژده بسیار شاد گشتم و خوش حال به منزل خود مراجعت نمودم و برای آن وعده دلنواز شب بر من به درازا گشیده شد و چون صبح شد، به محضر امام جعفر صادق علیه السلام شرفیاب شدم و آن بزرگوار فرمود: یَا مُفَضَّلُ کَأَنِّی بِکَ وَ قَدْ طَالَتْ عَلَیْکَ هَذِهِ اللَّیْلَهُ انْتِظَاراً لِمَا وَعَدْتُکَ؛ ای مفضّل مثل این که دیشب بخاطر قراری که داشتیم برای تو طولانی شد؟ و من عرض کردم آری. آنگاه حضرت در طی چهار روز از معارف هستی مرا سیراب کرد و من آنها را به رشته تحریر درآوردم.
بخشی از فرازهای حدیث توحید مفضّل
قدرت تکلّم
حنجره مانند لوله ای است از برای بیرون آمدن آواز، و زبان و دندان و لب وسیله ای است برای ظهور نغمه ها، نمی بینی کسی را که دندان هایش ریخته است سین را و کسی که لبش افتاده فا را و کسی که زبانش سنگین شده راء را نمی تواند درست ادا کند؟
قدرت زبان
زبان سامانه تشخیص است از برای تشخیص مزه های مختلف؛ می چشد و میان آنها تمیز می دهد که کدام تلخ، کدام ترش، کدام شیرین، کدام شور، کدام تند، کدام گندیده و کدام پاکیزه است و همچنین به وسیله زبان آب و طعام در دهان فرو می رود.
چینش دندان
دندان آسیاب دهان است، بعضی تیز برای قطع کردن و جدا کردن طعام، و بعضی پهن برای خورد کردن و آسیاب کردن طعام، و آنهائی که برای بریدن است در پیش دهان قرار دارد، و آنها که برای خورد کردن است در عقب دهان قرار گرفته است.
حکمت مو و ناخن
خداوند درد و سمومات بدن را توسط مو و ناخن از بدن خارج می کند و در عین حال آن را مایه زیبائی انسان قرار داده است و برای این که در کوتاه کردن آن درد و المی نباشد آن را بی حس گردانید و دستور داد تا آن ها را هفته ای کوتاه کنند تا زودتر رشد کند و بهتر درد و سم از بدن خوارج شود و اگر کوتاه نشود؛ رشد آن کمتر شده و سم که باعث بیماریهای گوناگون است کمتر خارج می شود.
لطائف خوردن و خوابیدن
خداوند تبارک وتعالی در هر یک از افعالی که بر آدمی مقرر ساخته محرّکی قرار داده تا به انجام آن تن دهیم؛ پس گرسنگی را محرک برای فراهم کردن غذا و لذت بردن را در خوردن غذا قرار داد تا بدن برای ادامه زندگی قوام داشته باشد و بی خوابی را محرّک بر استراحت و لذت بردن را در خوابیدن قرار داد تا بدن با استراحت تجدید قوا کند. و تمایل جنسی را محرک نزدیکی و لذت بردن را در همبستر شدن قرار داد تا دوام نسل و بقای نوع انسانی تضمین شود. حال اگر گرسنگی نبود کسی تن به رنج تهیه غذا و خوردن آن نمی داد و قوای بدن تحلیل می رفت و هلاک می شد و یا اگر بی خوابی نبود مردم به طمع ادامه زندگی و حرص دراوردن مال کسی نمی خوابید و هلاک می شد و اگر نزدیگی لذت بخش نبود کسی برای تولید نسل، تن به رنج فرزند آوری نمی داد و نسل منقرض می شد.
قوای چهارگانه بدن
خداوند در درون انسان چهار قوه قرار داده است که هر کدام برای تغذیه لازم است. اول: قوه جاذبه که غذا قبول می کند و وارد معده می گرداند. دوم: قوه ماسکه که طعام را در معده نگاه می دارد. سوم: قوه هاضمه که غذا را در معده هضم کرده و خالص آن جذب بدن می کند. چهارم: قوه دافعه که ثقل و مازاد غذا را دفع می کند.
نعمت حافظه و فراموشی
حافظه و از آن مهم تر نعمت فراموشی از نعمت های بی مانند الهی است که زندگی را برای انسان آسان کرده است و اگر حافظه نبود هیچ چیز در خاطر انسان نمی ماند، هیچ تاریخی ثبت نمی شد، هیچ علمی بوجود نمی آمد، از هیچ تجربه ای استفاده نمی شد و از گذشته هیچ عبرتی گرفته نمی شد و اگر آدمی نعمت فراموشی نداشت هیچ مصیبتی و هیچ حسرتی را فراموش نمی کرد و همواره مصیبت برای او تازگی داشت و زندگی را فلج می کرد.
یادآور می شود
“متن و ترجمه حدیث توحید مفضّل” به صورت ترکیبی در فضای نو (فضای مجازی) منتشر نشده است و این پایگاه برای استفاده راحت پژوهشگران و محققان در نظر دارد کتاب “متن و ترجمه حدیث توحید مفضّل” را با عنوان بندی کامل و به صورت ترکیبی که ترجمه هر بند (پاراگراف) عربی در زیر متن عربی قرار گرفته باشد را در فضای نو (فضای مجازی) نشر داده و در دسترس علاقمندان محترم قرار دهد. به زودی اِن شاءالله.
دیدگاهتان را بنویسید