خطبه شعبانیه: جامع فضیلت ماه رمضان و آداب آن

خطبه شعبانیه یکی از خطبه‌های پیامبر گرامی اسلام است که در آستانه ماه مبارک رمضان بیان فرمودند تا ما بهتر و بیشتر با ماه مبارک رمضان و با فضیلت ماه رمضان و آداب و اعمال آن آشنا شویم.

خطبه شعبانیه دارای چند بخش است

بخش اول: فضیلت ماه رمضان

بخش دوم: برکات ماه مبارک رمضان

بخش سوم: آداب ماه مبارک رمضان

بخش چهارم: راه‌های ویژه و میانبر ماه مبارک رمضان

جامع فضائل، برکات، آداب و راه‌های ویژه ماه مبارک رمضان

خطبه شعبانیه پیامبر گرامی اسلام

أَیهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَیکُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَکَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ

برای بهرمندی بهتر و بیشتر از ماه مبارک رمضان، باید موقعیت پیش آمده را صحیح بشناسیم و نسبت به این ماه مبارک شناخت و معرفت کافی پیدا کنیم. شناخت از آن جهت ضروری است؛ که مقدمه ایمان و عمل است. تا انسان شناخت به حقیقت چیزی پی نبرد، ایمان واقعی به آن چیز پیدا نخواهد کرد و عمل صحیح برای او امکان پذیر نخواهد شد.

شناخت و معرفت صحیح، بهرمندی از ماه مبارک رمضان را افزایش می‌دهد و به انسان کمک می‌کند تا وظیفه‌اش را نسبت به ماه مبارک رمضان صحیح و کامل انجام دهد و بر ابعاد معنوی خود بیفزاید و رستگار شود.

خطبه شعبانیه یکی از خطبه‌های پیامبر گرامی اسلام است که در آستانه ماه مبارک رمضان بیان فرمودند تا ما بهتر و بیشتر با فضیلت ماه رمضان و با آداب و اعمال آن آشنا شویم. حضرت امیر علیه‌السلام روایت می‌کند که پیامبر گرامی اسلام در یکی از روزهای پایانی ماه شعبان در باره ماه مبارک رمضان خطبه‌ای بیان فرمودند.

این خطبه دارای چند بخش است

بخش اول: فضیلت ماه رمضان

بخش دوم: برکات ماه مبارک رمضان

بخش سوم: آداب ماه مبارک رمضان

بخش چهارم: راه‌های ویژه و میانبر ماه مبارک رمضان

خطبه شعبانیه، بخش اول: فضائل ماه مبارك رمضان

سؤال: چرا پیرامون فضیلت ماه رمضان سخن گفته می‌شود؟

جواب: چون فضیلت‌خواهی یک امر فطری است و خداوند آن را در نهان انسان قرار داده است. وقتی فضیلت و شرافت یک امری برای انسان روشن شود؛ انسان فطرتاً به سوی آن گرایش پیدا می‌کند. بر این اساس پیامبر گرامی اسلام صَلَّى الله عَلَیهِ وَ آلِهِ و سَلَّم فضیلت و برکات ماه مبارك رمضان را بیان فرموده است.

اگر فضیلت و برکات ماه مبارك رمضان به خوبی برای ما روشن شود، بالاترین بهره را از آن می‌توان برد و به هیچ وجه حاضر نیستیم لحظه‌ای از آن جدا شویم و فرصت‌های آن را هدر دهیم. همان حقیقتی که پیامبر گرامی اسلام بیان فرمودند: لَو یعلَمُ العِبادُ ما فی رَمَضانَ، لَتَمَنَّت أن یكُونَ رَمَضانُ سَنَةً؛ اگر بندگان خدا بدانند در ماه مبارک رمضان چه برکاتی نهفته است آرزو می‌کردند ماه مبارک رمضان سال شود و همه‌ی سال ماه مبارک رمضان باشد.

فضایل ماه مبارک رمضان سبب شکوه و عظمت این ماه شده است و پیامبر گرامی اسلام، در خطبه شعبانیه آن‌ها را بیان فرموده است و در این نوشتار به برخی از آن اشاره می‏شود:

1. ماه خداوند: یکی از فضائل و شرافت ماه مبارک رمضان؛ انتصاب آن به خداوند تبارک و تعالی است، می‌گویند:ماه خدا. پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: أَیهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَیکُمْ شَهْرُ اللَّهِ؛ ‌ای مردم به درستی که ماه خدا به سوی شما رو آورده است. همه زمان‌ها و همه مكان‌ها و همه موجودات هستی متعلق به خداوند است اما بعضی بخاطر شرافتی كه دارند در انتصاب به خداوند تصریح شده است مانند خانه خدا، میهمانی خدا، بنده خدا، ماه خدا: اَلصَّوْمُ لِی وَ أَنَا أَجْزِی بِه؛ روزه برای من است و پاداش آن بر عهده من است.

2. ماه برکت، رحمت و مغفرت: برای زندگی شرافتمند دنیائی و برای حیات سعادتمند اُخروی، انسان به سه عنوان برکت، رحمت و مغفرت نیاز دارد و منبع هر سه عنوان ارزشمند، در ماه مبارک رمضان موجود است و این یکی دیگر از فضائل ماه مبارک رمضان؛ پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَیکُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَکَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ؛ این ماه خدا با برکت و رحمت و آمرزش، به سوی شما روی آورده است.

3. ماه ضیافت و تکریم: ماه مبارک رمضان ماه میهمانی، ماه ضیافت و ماه تکریم مؤمنانه است، خداوند اسم ما را در لیست کریمان قرار داده و ما را به ضیافت خود دعوت کرده است و این یکی دیگر از فضائل ماه مبارک رمضان است و پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: وَ هُوَ شَهْرٌ دُعِیتُمْ فِیهِ إِلَی ضِیافَةِ اللَّهِ وَ جُعِلْتُمْ فِیهِ مِنْ أَهْلِ کرَامَةِ اللَّهِ؛ ماهی که در آن به ضیافت و مهمانی خدا دعوت شده‌اید و از اهل کرامت الله قرار گرفته‌اید.

4. برتری بر دیگر ماه‌ها: یکی دیگر از فضائل ماه مبارک رمضان، برتری آن بر دیگر ماه‌های سال است. خداوند تبارک و تعالی به دلیل آن چه در ظرف زمانی ماه مبارک رمضان اتفاق می‌افتد آن را بر دیگر ماه‌های سال برتری داده است. آن چه ماه مبارک رمضان را بر دیگر ماه‌ها برتری داده است؛ عظمت و شرافت آن است. پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: وَ هَذَا شَهْرٌ عَظَّمْتَهُ وَ كَرَّمْتَهُ وَ شَرَّفْتَهُ وَ فَضَّلْتَهُ عَلَى الشُّهُورِ؛ و این ماه را خداوند بزرگ شمرد و تکریم کرد و شرافت داد و بر دیگر ماه‌ها فضیلت بخشید. این عظمت و شرافت به حدی است که لحظه به لحظه آن، ساعت به ساعت آن و روز و شب آن، بر روز و شب ماه‌های دیگر فضیلت و برتری دارد. باز پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: شَهرٌ هُوَ عِندَ اللَّهِ أفضَلُ الشُّهورِ، وأیامُهُ أفضَلُ الأَیامِ، ولَیالیهِ أفضَلُ اللَّیالی، وساعاتُهُ أفضَلُ السّاعاتِ. ماهی که نزد خداوند تبارک و تعالی با فضیلت‌ترین ماه‌ها، و روزهای آن با فضیلت‌ترین روزها و شب‌های آن با فضیلت‌ترین شب‌ها و ساعت‌های آن با فضیلت‌ترین ساعت‌ها است.

5. قرار گرفتن شب قدر در این ماه: یکی دیگر از فضائل ماه مبارک رمضان، قرار گرفتن شب با ارزش قدر در آن است، شب قدری که از نظر ظرف زمانی از هزار ماه برتر است: لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ و از نظر ظرف معنوی هیچ موقعیتی با او برابری نمی‌کند و این دلیل بر شرافت و فضیلت ماه مبارک رمضان است که چنین شب با عظمت در آن قرار دارد. پیامبر گرامی اسلام در این رابطه می‌فرماید: قَد جاءَكُم شَهرُ رَمَضانَ … فیهِ لَیلَةُ القَدرِ خَیرٌ مِن ألفِ شَهرٍ.

ماه نزول قرآن: یکی دیگر از فضائل ماه مبارک رمضان، نزول قرآن کریم در این ماه است. قرآن کریم که معجزه بی‌مانند پروردگار عالم و کتاب آفرینش است و دستور زندگی بشر است، در ماه مبارک رمضان نازل شده است. شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِى أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْءَانُ. ماه رمضانی که در آن قرآن کریم نازل شده است. خداوند تبارک و تعالی برای عظمت قرآن کریم؛ ماه رمضان را به نزول قرآن، بزرگ می‌شمارد و می‌فرماید ماهی که در آن قرآن نازل شده است و نفرمود ماهی که در آن روزه واجب شده است. ماه مبارک رمضان باید آن قدر عظمت داشته باشد تا بتواند ظرف نزول قرآن کریم شود.

خطبه شعبانیه، بخش دوم: برکات ماه مبارک رمضان

خداوند تبارک و تعالی با نزول برکات در ماه مبارک رمضان، بندگان خود را تکریم کرده است که در این نوشتار به بخشی از آن برکات و تکریم‌ها اشاره می‌شود.

1. استقبال: یکی از برکات ماه مبارک رمضان که خداوند تبارک و تعالی به وسیله آن بندگانش را تکریم کرده است؛ استقبال ماه رمضان از بندگان است، خداوند تبارک و تعالی، ماه مبارک رمضان را به استقبال بندگان فرستاد و از این طریق بندگان را تکریم کرده است، پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَيْکُمْ شَهْرُ اللَّهِ: ‌ای مردم به درستی که ماه خدا به استقبال شما آمده است. تعبیر حلول ماه مبارک رمضان به استقبال، احترام همراه با تکریم است.

2. استقبال با برکت، رحمت و مغفرت: یکی دیگر از برکات ماه مبارک رمضان، که خداوند تبارک و تعالی با نزول برکاتش، بندگان را تکریم کرده است، این است که ماه مبارک رمضان دست خالی به استقبال بندگان نیامده است، بلکه با دست پر و با هدایای بی‌نظیرِ “برکت”، “مغفرت” و “رحمت”، به استقبال آمده است و از این طریق، بندگان را تکریم کرده است، پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَيْکُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَکَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ: ‌ای مردم به درستی که ماه خدا با برکت و رحمت و آمرزش به استقبال شما آمده است. همه انسان‌ها برای زندگی شرافتمند در دنیا و برای زندگی سعادتمند در آخرت به “برکت”، “مغفرت” و “رحمت”، نیاز دارند.

3. ضيافت الهی: یکی از برکات ماه مبارک رمضان، ضيافت الهی است، خداوند تبارک و تعالی، بندگان را در ماه مبارک رمضان به یک مهمانی بزرگ و به یک ضیافت الهی دعوت نموده و با نزول برکاتش، بندگان را تکریم کرده است، پیامبر گرامی اسلام صَلَّى الله عَلَيْهِ وَ آلِهِ و سَلَّم در خطبه شعبانیه می‌فرماید: دُعِیتُمْ فِیهِ إِلَی ضِیافَةِ اللَّهِ؛ در ماه مبارک رمضان به ضیافت خداوند تبارک و تعالی دعوت شده‌اید. این که مقصود از ضيافت الهي چيست؟ مگر همه و هميشه ميهمان خدا نيستيم پس چرا ماه رمضان را ماه مهمانی گفته‌اند؟ یا این چه مهمانی است كه خوردن و آشاميدن در آن ممنوع است؟ یا اين مهماني چه خصوصياتی دارد؟ یا چگونه برای اين مهمانی آماده شويم؟ یا آداب مهماني چيست؟ این‌ها مطالب مهمی است که در بخش اول كتاب شَهرُ اللهِ فِى الکِتابِ و السُنّةِ به صورت مفصل بیان شده است اما خلاصه آن این است که ضیافت فقط مادی نیست و فقط به خوردن و آشامیدن نیست، بلکه با اخلاق پسندیده، با استقبال شایسته، با برنامه شاد و مفرح، با احترام فائقه با هدایای معنوی می‌شود از دیگران پذیرائی کرد کما این که مهمانی به زمان و مکان خاصی تعلق ندارد و چون ما برای ابدیت خلق شده‌ایم و هر گاه در طول مسیر حیات مادی و ابدی از ما پذیرائی شود، ما را مهمان کرده‌اند و خداوند تبارک و تعالی در این ماه مبارک رمضان، بهترین پذیرائی را که برای ابدیت لازم است، در این ضيافت فراهم کرده است. آری ما همیشه مهمان خان گسترده پروردگار عالم هستیم اما به آن بی‌توجه و از آن غافلیم، و خداوند تبارک و تعالی با مراتب معنوی روزه، ما را به مهمانی دعوت کرد تا از بی‌توجهی و غفلت به دراییم.

4. تکریم بندگان: یکی دیگر از برکات ماه مبارک رمضان، تکریم بندگان است، خداوند تبارک و تعالی در ماه مبارک رمضان با نزول برکاتش، به عناوین مختلف، بندگان را تکریم کرده است، پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: وَ جُعِلتُم فيهِ مِن أهلِ كَرامَةِ اللَّهِ: در این ماه خداوند ما را مورد تکریم قرار داده و از اهل کرامت الله به حساب آورده است.

5. نَفَس‌ها تسبیح: یکی دیگر از برکات ماه مبارک رمضان که به وسیله آن بندگان را تکریم کرده است، این است که همه نَفَس‌های روزه داران را تسبیح به حساب ‌آورده است. هر نَفَسی در عالم تکوین تسبیح است اما در عالم تشریع هر نَفَسی تسبیح نیست، اما خداوند تبارک و تعالی در ماه مبارک رمضان بر بندگان منت نهاده و عالم تشریع را همانند عالم تکوین قرار داده است و همه نَفَس‌های روزه داران را تسبیح به حساب ‌آورده و از این طریق، بندگان را تکریم کرده است، پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: أَنْفَاسُکُمْ فِيهِ تَسْبِيحٌ؛ نَفَس‌های شما، در ماه مبارک رمضان، تسبیح به حساب می‌آید.

6. خواب عبادت: یکی دیگر از برکات ماه مبارک رمضان که به وسیله آن بندگان را تکریم کرده است، این است که خداوند تبارک و تعالی، خواب روزه داران را به عنوان عبادت قبول می‌کند. عمل اختیاری را ارزش‌گذاری می‌کنند اما عمل غیر اختیاری ارزش‌گذاری نمی‌شود و با آن که خواب عمل غیر اختیاری است لکن خداوند تبارک و تعالی در ماه مبارک رمضان بر روزه داران منت نهاده وعمل غیر اختیاری آنان را ارزش داده است و خواب روزه داران را، عبادت به حساب ‌آورده و از این طریق، بندگان را تکریم کرده است، پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: وَ نَوْمُکُمْ فِيهِ عِبَادَةٌ؛ خواب شما، در ماه مبارک رمضان، عبادت به حساب می‌آید.

7. پذيرش اعمال: یکی دیگر از برکات ماه مبارک رمضان که به وسیله آن بندگان را تکریم کرده است، این است که خداوند تبارک و تعالی همه‌ی اعمال روزه داران را درهم قبول می‌کند. هر عمل نیکی شرائط قبول شدن را ندارد، یکی از شرائط قبولی اَعمال، تقوا است: إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ اما خداوند تبارک و تعالی در ماه مبارک رمضان بر بندگان منت نهاده و همه اعمال روزه داران را درهم قبول می‌کند و از این طریق، بندگان را تکریم کرده است، پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: عَمَلُکُمْ فِيهِ مَقْبُولٌ؛ عمل شما، در ماه مبارک رمضان، مورد قبول درگاه خداوند تبارک و تعالی قرار می‌گیرد.

8. استجابت دعا: یکی دیگر از برکات ماه مبارک رمضان که به وسیله آن بندگان را تکریم کرده است، این است که خداوند تبارک و تعالی همه‌ی دعاهای روزه داران را قبول می‌کند. هر دعائی شرائط پذیرش و پاسخ دادن را ندارد اما خداوند تبارک و تعالی در ماه مبارک رمضان بر بندگان منت نهاده و همه دعاهای روزه داران را، می‌پذیرد و پاسخ شایسته و در شأن به آن‌ها عطا می‌کند و از این طریق، بندگان را تکریم کرده است، پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: دُعَاؤُکُمْ فِيهِ مُسْتَجَابٌ؛ دعاهای شما، در ماه مبارک رمضان، مورد استجابت خداوند تبارک و تعالی قرار می‌گیرد.

9. باز کردن درب‌های بهشت: یکی دیگر از برکات ماه مبارک رمضان که به وسیله آن بندگان را تکریم کرده است، این است که خداوند تبارک و تعالی در ماه مبارک رمضان درهای بهشت را به روی روزه داران باز می‌کند و آن به این معنا است که خداوند تبارک و تعالی در ماه مبارک رمضان بر بندگان منت نهاده و برای راحت رسیدن به بهشت، همه اسباب توفیق و همه راه‌های فلاح و رستگاري را فراهم کرده و بر سر راه روزه داران قرار داده است تا بندگان به هر بهانه‌ای، راحت وارد بهشت شوند و از این طریق، بندگان را تکریم کرده است، پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: إِنَّ أَبْوَابَ الْجِنَانِ فِى هَذَا الشَّهْرِ مُفَتَّحَةٌ؛ درهای بهشت در ماه مبارک رمضان همواره برای ورود بندگان به بهشت باز است.

10. بستن درب‌های جهنم: یکی دیگر از برکات ماه مبارک رمضان که به وسیله آن بندگان را تکریم کرده است، این است که خداوند تبارک و تعالی در ماه مبارک رمضان درهای دوزخ را به روی روزه داران می‌بندد و آن به این معنا است که خداوند تبارک و تعالی در ماه مبارک رمضان بر بندگان منت نهاده و ابزار انحراف و راه‌های شقاوت و بدبختی را مسدود کرده و از این طریق، بندگان را تکریم کرده است، پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: أَبْوَابَ النِّيرَانِ مُغَلَّقَةٌ؛ درهای دوزخ در ماه مبارک رمضان همواره برای ورود بندگان بسته است.

11. به بند کشیدن شیطان: یکی دیگر از برکات ماه مبارک رمضان که به وسیله آن بندگان را تکریم کرده است، این است که خداوند تبارک و تعالی در ماه مبارک رمضان، شیطان را به بند می‌کشد و آن به این معنا است که خداوند تبارک و تعالی در ماه مبارک رمضان بر بندگانن منت نهاده و ابزار تسلط شیطان بر روزه داران را از شیطان می‎‌گیرد و شیطان توان فریب‌ مؤمنان را از دست می‌دهد و از این طریق، بندگان را تکریم کرده است، پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: وَالشَّيَاطِينَ مَغْلُولَةٌ؛ در ماه مبارک رمضان، برای راحتی روزه داران، شیطان به بند گشیده می‌شود.

خطبه شعبانیه، بخش سوم: آداب ماه مبارک رمضان

بهرمندی از فضیلت ماه رمضان، به گونه‌ای که بعد از ماه مبارک رمضان، لَقَدْ اَدْرَکَ لَیْلَةَ الْقَدْرِ بر روزه‌دار صادق آید، و نزول رحمت و مغفرت الهی؛ به گونه‌ای که روزه‌دار سرشار از برکات ماه مبارک شود و افزایش سطح معنوی، به گونه‌ای که به تعالی روحی برسد؛ همه نیاز به قابلیت‌ها و زمینه‌سازی‌ها دارد و یکی از این زمینه‌‌ها، انجام آداب روزه‌داری است.

انجام هر کاری آدابی دارد و رعایت آن آداب، انجام آن کار را زیباتر، شایسته‌تر، دقیق‌تر، پرثمرتر و نتیجه بخش‌تر می‌کند. ماه مبارک رمضان هم آدابی دارد و برای بهرمندی بهتر و بیشتر از فیوضات و برکات ماه مبارک رمضان؛ باید آن آداب را رعایت کرد.

آداب ماه مبارک رمضان و آداب روزه‌داری را می‌توان به دو بخش فردی و اجتماعی تقسیم کرد. کسانی می‌توانند از فیوضات ماه رمضان بهره ببرند که با آداب فردی روزه‌دار؛ خودسازی کنند و به تهذیب نفس برسند و با آداب اجتماعی روزه‌دار؛ به دیگران بهره برسانند و دیگران از خوبی‌های آنان، بهره مند شوند. رعایت آداب فردی علامت خودسازی است و رعایت آداب اجتماعی علامت ایمان است.

پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه برخی از آن‌ آداب را بیان کرده‌ است و در این نوشتار، در دو بخش فردی و اجتماعی، به اختصار به آن اشاره می‌شود.

آداب فردی

1. تلاوت قرآن کریم: یکی از آداب فردی ماه رمضان و روزه‌داری، تلاوت قرآن کریم است. پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: وَ مَنْ تَلَا فِیهِ آیةً مِنَ الْقُرْآنِ کانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ خَتَمَ الْقُرْآنَ فِی غَیرِهِ مِنَ الشُّهُورِ: و هر کس در این ماه تلاوت آیه ای از قرآن کند، ثواب ختم قرآن در ماه‌های دیگر را دارد؛

2. دقت در انجام دقیق فرائض: یکی از آداب فردی ماه رمضان و روزه‌داری، دقت در انجام واجبات است. پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: وَ مَنْ أَدَّی فِیهِ فَرْضاً کانَ لَهُ ثَوَابُ مَنْ أَدَّی سَبْعِینَ فَرِیضَةً فِیمَا سِوَاهُ مِنَ الشُّهُورِ: و کسی که نماز واجب به جای آورد، مثل کسی است که در ماه‌های دیگر هفتاد نماز واجب به جا آورد؛

3. نماز مستحبی: یکی از آداب فردی ماه رمضان و روزه‌داری، اقامه نماز مستحبی است. پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: وَ مَنْ تَطَوَّعَ فِيهِ بِصَلَاةٍ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بَرَاءَةً مِنَ النَّارِ: هر کس در این ماه نماز مستحبّی به جای آورد، برای او برائت از آتش نوشته می‌شود. در روایت است که وقتی ماه مبارک رمضان وارد می‌شد، پیامبر گرامی اسلام، بیشتر نماز مستحبی می‌خواند: كانَ رَسولُ اللَّهِ إذا جاءَ شَهرُ رَمَضانَ زادَ فِي الصَّلاةِ؛

4. صلوات فراوان بر پيامبر: یکی از آداب فردی ماه رمضان و روزه‌داری، صلوات بر پیامبر است. پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: وَ مَنْ أَکْثَرَ فِيهِ مِنَ الصَّلَاةِ عَلَيَّ ثَقَّلَ اللَّهُ مِيزَانَهُ يَوْمَ تَخِفُّ الْمَوَازِينُ: کسی که در این ماه بسیار بر من صلوات بفرستد، خدا در روزی که میزان ها سبک باشد، ترازوی عمل او را سنگین می‌فرماید؛

5. سجده‌هاي طولاني: یکی از آداب فردی ماه رمضان و روزه‌داری، سجده‌های طولانی است. پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: وَ ظُهُورَکُمْ ثَقِيلَةٌ مِنْ أَوْزَارِکُمْ فَخَفِّفُوا عَنْهَا بِطُولِ سُجُودِکُمْ؛ و پشت های شما از گناهانتان سنگین است، پس به طول دادن سجود، آن را سبک سازید؛

6. دعا: یکی از آداب فردی ماه رمضان و روزه‌داری، دعا و مناجات است. پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: ارفَعوا إلَيهِ أيدِيَكُم بِالدُّعاءِ في أوقاتِ صَلَواتِكُم؛ فَإِنَّها أفضَلُ السّاعاتِ، يَنظُرُ اللَّهُ ‏فيها بِالرَّحمَةِ إلى‏ عِبادِهِ، يُجيبُهُم إذا ناجَوهُ، ويُلَبّيهِم إذا نادَوهُ ويَستَجيبُ لَهُم إذا دَعَوهُ. چه دعاهائی؟ دعا کنیم خداوند توفيق روزه‌داری عطا کند: فَاسْأَلُوا اللَّهَ رَبَّکُمْ بِنِيَّاتٍ صَادِقَةٍ وَ قُلُوبٍ طَاهِرَةٍ أَنْ يُوَفِّقَکُمْ لِصِيَامِهِ: پس با نیت‌های صادق و دل‌های پاک، از خدا درخواست کنید که شما را برای روزه توفیق دهد. از خداوند بخواهیم توفيق تلاوت قرآن كريم به ما عنایت فرماید: تِلَاوَةِ کِتَابِهِ: بر تلاوت قرآن توفیق دهد. از خداوند بخواهیم درب‌های بهشت را به روی ما باز نگهدارد: فَاسْأَلُوا رَبَّکُمْ أَنْ لَايُغَلِّقَهَا عَنْکُمْ. از خداوند بخواهیم درب‌های دوزخ را به روی ما ببندد: فَاسْأَلُوا رَبَّکُمْ أَنْ لَا يُفَتِّحَهَا عَلَيْکُمْ. از خداوند بخواهیم ما را از شر شیطان و تسلط او در امان سازد: وَالشَّيَاطِينَ مَغْلُولَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّکُمْ أَنْ لَا يُسَلِّطَهَا عَلَيْکُمْ؛

7. با تشنگی و گرسنگی بياد تشنگی و گرسنگی روز قيامت افتادن: یکی از آداب فردی ماه رمضان و روزه‌داری، یاد قیامت است. پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: وَ اذْکُرُوا بِجُوعِکُمْ وَ عَطَشِکُمْ فِيهِ جُوعَ يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ عَطَشَهُ؛ و به گرسنگی و تشنگی خود در این ماه، گرسنگی و تشنگی روز قیامت را یاد کنید. یکی از بیچارگی های روز قیامت تشنگی آن روز است؛

8. خودداري از گناه: یکی از آداب فردی ماه رمضان و روزه‌داری، خودداری از گناهان است. پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: قالَ أميرُ المُؤمِنينَ‏ عَلَيْهِ‌السَّلام: فَقُلتُ: يا رَسولَ اللَّهِ، ما أفضَلُ الأَعمالِ في‏ هذا الشَّهرِ؟ فَقالَ: يا أبَا الحَسَنِ، أفضَلُ الأَعمالِ في هذَا الشَّهرِ الوَرَعُ عَن مَحارِمِ اللَّهِ؛ امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: پس من برخاستم و عرض کردم: یا رسول الله! بهترین اعمال در این ماه چیست؟ فرمود: یا اباالحسن! برترین اعمال در این ماه پارسایی است از آن چه خدا حرام کرده است؛

9. استغفار: یکی از آداب فردی ماه رمضان و روزه‌داری، استغفار زیاد است. پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَنْفُسَکُمْ مَرْهُونَةٌ بِأَعْمَالِکُمْ فَفُکُّوهَا بِاسْتِغْفَارِکُمْ. فَإِنَّ الشَّقِی مَنْ حُرِمَ غُفْرَانَ اللَّهِ فِی هَذَا الشَّهْرِ الْعَظِیمِ؛ ‌ای مردم! به درستی که جان‌های شما در گرو اعمال شماست؛ پس با استغفار آزادش کنید، به درستی که شقی و بد عاقبت، کسی است که از آمرزش خدا در این ماه بزرگ محروم شود؛

10. توبه: یکی از آداب فردی ماه رمضان و روزه‌داری، توبه است. پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: وَ تُوبُوا إِلَی اللَّهِ مِنْ ذُنُوبِکمْ؛ و از گناهان خود به سوی خدا توبه کنید؛

11. تقوای لسانی: یکی از آداب فردی ماه رمضان و روزه‌داری، حفظ زبان است. پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: وَ احفَظُوا ألسِنَتَکم؛ و زبان های خود را از آن چه نباید گفت، حفظ کنید؛

12. تقوای بصری: یکی از آداب فردی ماه رمضان و روزه‌داری، نگهداری چشم است. پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: غَضّوا عَمّا لایحِلّ النَّظرُ إلیه أبصارَکم؛ چشم های خود را از آن چه نباید دید، حفظ نمایید؛

13. تقوای شنوائی: یکی از آداب فردی ماه رمضان و روزه‌داری، حفظ گوش است. پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: عمّا لایحلّ الإستِماعُ إلیه أسماعَکم؛ گوش هایتان را از آن چه نباید شنید، حفظ کنید.

آداب اجتماعی

1. صدقه و توجه به نیازمندان: یکی از آداب اجتماعی ماه رمضان و روزه‌داری، توجه به نیازمندان است. پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: وَ تَصَدَّقُوا عَلَی فُقَرَائِکمْ وَ مَسَاکینِکمْ؛ و بر فقیران و مسکینان خود صدقه دهید. سُئِلَ النَّبِيُ‏ أيُّ الصَّدَقَةِ أفضَلُ؟ قالَ: صَدَقَةٌ في رَمَضانَ؛ از پیامبر گرامی اسلام سؤال شد کدام صدقه بهتر است؟ فرمود صدقه در ماه مبارک رمضان؛

2. افطاري دادن: یکی از آداب اجتماعی ماه رمضان و روزه‌داری، است. پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: أَیهَا النَّاسُ مَنْ فَطَّرَ مِنْکمْ صَائِماً مُؤْمِناً فِی هَذَا الشَّهْرِ کانَ لَهُ بِذَلِک عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِتْقُ رَقَبَةٍ وَ مَغْفِرَةٌ لِمَا مَضَی مِنْ ذُنُوبِهِ فَقِیلَ لَهُ یا رَسُولَ اللَّهِ لَیسَ کلُّنَا یقْدِرُ عَلَی ذَلِک فَقَالَ اِتَّقُوا النَّارَ وَ لَوْ بِشِقِّ تَمْرَةٍ اتَّقُوا النَّارَ وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ: ‌ای مردم! هر کس از شما مؤمن روزه‌داری را در این ماه افطار دهد، برای او نزد خدا ثواب یک بنده آزاد کردن و آمرزش گناهان گذشته خواهد داشت. شخصی سؤال کرد: یا رسول الله! همه ما قدرت بر آن نداریم؛ فرمود: با افطار دادن به روزه‌دار اگر چه به نصف دانه خرما یا جرعه‌ای آب از آتش بپرهیزید؛

3. حسن خلق داشتن: یکی از آداب اجتماعی ماه رمضان و روزه‌داری، حسن خلق با مردم است. پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ حَسَّنَ مِنْکُمْ فِى هَذَا الشَّهْرِ خُلُقَهُ کَانَ لَهُ جَوَازاً عَلَى الصِّرَاطِ يَوْمَ تَزِلُّ فِيهِ الْأَقْدَامُ؛ ‌ای مردم! هر کس از شما خُلق خود را در این ماه نیکو سازد، از صراط در روزی که قدم‌ها بر آن می‌لغزد عبور خواهد کرد؛

4. صله رحم: پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه دو بار به صله رحم تأکید کرده‌اند، در یک جا می‌فرماید: صِلُوا أَرْحَامَکُمْ؛ صله ارحام نمایید، با خویشاوندان پیوند خورید و در جای دیگر می‌فرماید: وَ مَنْ وَصَلَ فِيهِ رَحِمَهُ وَصَلَهُ اللَّهُ بِرَحْمَتِهِ يَوْمَ يَلْقَاهُ: و کسی که در این ماه با احسان بر خویشاوندان پیوند زند، خدا او را در قیامت به رحمت خود وصل کند. در روز قیامت، دردناک‌ترین شرائط برای انسان به وجود می‌آید و رحمت الهی، چه ارزشمند و نجات دهنده است. وَ مَنْ قَطَعَ فِیهِ رَحِمَهُ قَطَعَ اللَّهُ عَنْهُ رَحْمَتَهُ یوْمَ یلْقَاهُ: و هر کس در این ماه قطع رحم کند، خدا در روز قیامت رحمت خود را از او قطع خواهد کرد؛

5. احترام به بزرگترها: یکی از آداب اجتماعی ماه رمضان و روزه‌داری، احترام به بزرگترها است. پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: وَقِّرُوا کِبَارَکُمْ: سالمندان را احترام نمایید؛

6. ترحم به كوچكترها: یکی از آداب اجتماعی ماه رمضان و روزه‌داری، ترحم به کوچک‌تر است. پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: وَارْحَمُواصِغَارَکُمْ: بر خُردسالان ترحم کنید؛

7. توجه ويژه به ايتام: یکی از آداب اجتماعی ماه رمضان و روزه‌داری توجه ویژه به ایتام است. پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه دو بار سفارش ایتام را کرده‌اند، در یک جا می‌فرماید: تَحَنَّنُوا عَلَى أَيْتَامِ النَّاسِ يُتَحَنَّنْ عَلَى أَيْتَامِکُمْ: با یتیمان مردم مهربانی کنید، تا با یتیمان شما مهربانی شود و در جای دیگر می‌فرماید: مَنْ أَکْرَمَ فِيهِ يَتِيماً أَکْرَمَهُ اللَّهُ يَوْمَ يَلْقَاهُ: کسی که یتیمی را در این ماه گرامی بدارد، خدا او را در روز قیامت گرامی دارد. در روز قیامت که وانفسای دردناکی است، چه لذتی بالاتر از این که مورد تکریم خداوند قرار گیریم؛

8. آسان گيري بر زيردستان: یکی از آداب اجتماعی ماه رمضان و روزه‌داری، آسان‌گیری با زیردستان است. پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: مَنْ خَفَّفَ فِى هَذَا الشَّهْرِ عَمَّا مَلَکَتْ يَمِينُهُ خَفَّفَ اللَّهُ عَلَيْهِ حِسَابَهُ: کسی که در این ماه بر زیردستانش آسان بگیرد، خدا در قیامت حساب او را آسان گرداند. حساب‌رسی بسیار سختی در پیش است که از آن گریزی نیست؛

9. تقوای رفتاری: پرهیز از آذار ديگران: یکی از آداب اجتماعی ماه رمضان و روزه‌داری، جلوگيري از آذار ديگران است. پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه می‌فرماید: مَنْ کفَّ فِیهِ شَرَّهُ کفف اللَّهُ عَنْهُ غَضَبَهُ یوْمَ یلْقَاهُ؛ هر کس در این ماه شرّ خود را از مردم باز دارد، خدا خشم خود را از او در روز قیامت باز دارد.

خطبه شعبانیه، بخش چهارم:

راه‌های ویژه، خاص و میان‌بَر در ارتباط با خالق هستی در ماه مبارک رمضان

راه‌های ویژه، خاص و میان‌بَر برای خودسازی، برای تهذیب نفس، برای کسب معنویت، برای ارتباط با خالق هستی و برای استجابت دعا، در ماه مبارک رمضان بسیار است که بخشی از آن را پیامبر گرامی اسلام صَلَّى الله عَلَيْهِ وَ آلِهِ و سَلَّم در خطبه شعبانیه معرفی کرده است که به آن اشاره می‌شود:

1. استجابت دعا هنگام نماز

یکی از راه‌های ویژه و خاص در ماه مبارک رمضان، دعا هنگام نماز است چرا که یکی از بهترین زمان‌ها برای استجابت دعا، است و به اصطلاح، هنگام نماز، مظان استجابت دعا است. پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه، همه را توصیه کرده است، که در هنگام نماز دست‌ها را برای دعا به سوی خدا بلند کنید چرا که بهترین زمان برای استجابت دعا است و خدا در این ساعت با رحمت به سوی بندگانش نظر می‌کند. آن بزرگوار در خطبه شعبانیه فرماید:

وَ ارْفَعُوا إِلَیهِ أَیدِیکمْ بِالدُّعَاءِ فِی أَوْقَاتِ صَلَوَاتِکمْ فَإِنَّهَا أَفْضَلُ السَّاعَاتِ یَنْظُرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهَا بِالرَّحْمَةِ إِلَی عِبَادِهِ، یُجِیبُهُمْ إِذَا نَاجَوْهُ وَ یُلَبِّیهِمْ إِذَا نَادَوْهُ وَ یَسْتَجِیبُ لَهُمْ إِذَا دَعَوْهُ: و دست های خود را در اوقات نماز به دعا بلند کنید که آن هنگام بهترین ساعت‌ها است خدا در این ساعات با رحمت به سوی بندگانش نظر می‌فرماید، هرگاه با او مناجات نمایند جواب می دهد و هرگاه او را ندا کنند لبیک می‌گوید و هرگاه او را بخوانند اجابت می‌کند.

2. فَک رهن و خلاصی از رفتار ناپسند با استغفار

یکی از راه‌های ویژه و خاص در ماه مبارک رمضان، استغفار است. همان گونه که رفتار و کردار افراد معرف شخصیت‌شان است؛ شخصیت افراد هم در گرو رفتار و کردارشان است، به این معنا که رفتار و کردار، هم شخصیت افراد را می‌سازد و هم معرف شخصیت افراد است و هم مردم، افراد را توسط رفتار و کردارشان می‌شناسند. در حقیقت رفتار و کردار انسان‌ها، از خود انسان‌ها مهمتر است به حدی که می‌توان گفت آدم‌ها در گرو رفتار و کردارشان هستند.

حال اگر رفتار و گفتار افراد، نیک و پسندیده باشد، زهی سعادت آن‌ها و اگر رفتار و گفتار افراد، نیک و پسندیده نباشد و زشت و ناپسند باشد؛ برای نجات شخصیت خود، باید به شکلی خود را از آن رفتار و کردار جدا کنند.

چگونه می‌شود کسی که سالیان متوالی با این رفتار زشت و ناپسند خو گرفته است، از آن جدا شود؟ پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه یکی از راه‌های ویژه و خاص برای خلاصی از رفتار زشت و ناپسند را چنین بیان می‌فرماید: أَیهَا النَّاسُ إِنَّ أَنْفُسَکمْ مَرْهُونَةٌ بِأَعْمَالِکمْ فَفُكّوهَا بِاسْتِغْفَارِکمْ: ‌ای مردم! به درستی شما در گرو اعمال خودتان هستید؛ پس با استغفار خود را از رفتار و کردار ناپسند آزاد کنید.

انسان با استغفار می‌تواند خود را، هم از رفتار زشت و ناپسند نجات دهد، هم از تبعات رفتار زشت و ناپسند خلاص کند. امام علی علیه السلام می‌فرماید: تَعَطَّرُوا بالاستِغفارِ لا تَفضَحْكُم روائِحُ الذُّنُوبِ. با استغفار خود را معطر کنید تا بوی گناهان شما را رسوا نکند.

3. سبک‌بال با سجده‌های طولانی

یکی از راه‌های ویژه و خاص در ماه مبارک رمضان، سجدهای طولانی است. رفتار و کردار و همچنین گفتار و اندیشه انسان، جدای از انسان نیست و همواره همراه انسان است و اگر نیک و پسندیده باشد به آن “زاد و توشه” می‌گویند و همراه داشتن آن لذت‌بخش است، چرا که نیاز انسان را برطرف می‌کند و اگر زشت و ناپسند باشد، به آن “وزر و وبال” می‌گویند، که همچون بار اضافه بر گرده انسان سنگینی می‌کند و انسان همواره در پی خلاص شدن از آن است؛ اما چگونه؟ پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه، یکی از راه‌های ویژه و خاص برای خلاصی از رفتارهای ناپسند را چنین بیان می‌فرماید: وَ ظُهُورُکمْ ثَقِیلَةٌ مِنْ أَوْزَارِکمْ فَخَفِّفُوا عَنْهَا بِطُولِ سُجُودِکمْ؛ و شانه‌های شما از گناهانتان سنگین است، پس با سجده‌های طولانی، آن را سبک سازید و در ادامه می‌فرماید: وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی ذِکرُهُ أَقْسَمَ بِعِزَّتِهِ أَنْ لایعَذِّبَ الْمُصَلِّینَ وَ السَّاجِدِینَ وَ أَنْ لایرَوِّعَهُمْ بِالنَّارِ یوْمَ یقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِینَ: و بدانید که خدا به عزّت خود سوگند یاد کرده است که نمازگزاران و سجده‌کنندگان را عذاب نکند و آنها را به آتش جهنّم در روز قیامت نترساند.

4. آزادی از آتش با افطاری دادن به روزه‌داران

یکی از راه‌های ویژه و خاص در ماه مبارک رمضان و یکی از آداب اجتماعی ماه رمضان و روزه‌داری، افطاری دادن است. پیامبر گرامی اسلام در خطبه شعبانیه آن را به عنوان یکی از راه‌های ویژه و خاص بیان می‌فرماید: أَیهَا النَّاسُ مَنْ فَطَّرَ مِنْکمْ صَائِماً مُؤْمِناً فِی هَذَا الشَّهْرِ کانَ لَهُ بِذَلِک عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِتْقُ رَقَبَةٍ وَ مَغْفِرَةٌ لِمَا مَضَی مِنْ ذُنُوبِهِ؛ ‌ای مردم! هر کس از شما مؤمن روزه‌داری را در این ماه افطار دهد، برای او نزد خدا ثواب یک بنده آزاد کردن و آمرزش گناهان گذشته خواهد بود و از آن بزرگوار سؤال ‌شد که همه ما توان افطاری دادن نداریم! فَقِیلَ لَهُ یا رَسُولَ اللَّهِ لَیسَ کلُّنَا یقْدِرُ عَلَی ذَلِک فَقَالَ، آن بزرگوار می‌فرماید: اِتَّقُوا النَّارَ وَ لَوْ بِشِقِّ تَمْرَةٍ اتَّقُوا النَّارَ وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ؛ از آتش نجات یابید اگر چه افطاری به نصف دانه خرما باشد، از آتش نجات یابید اگر چه افطاری به جرعه‌ای از آب باشد.

5. دوری از گناهان

یکی از راه‌های ویژه و خاص در ماه مبارک رمضان دوری از گناه است چرا که پرهیز از گناه، زمینه هر فیضی را فراهم می‌کند حضرت امیر علیه السلام می‌فرماید: فَقُمْتُ فَقُلْتُ یا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ؛ پس من برخاستم و عرض کردم: یا رسول الله! بهترین اعمال در این ماه چیست؟ و پیامبر گرامی اسلام فرمود: یا أَبَا الْحَسَنِ أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؛ یا اباالحسن! برترین اعمال در این ماه پارسایی است از آن چه خدا حرام کرده است.

آن چه ذکر شد نمونه‌ای از راه‌های ویژه، خاص و میان‌بَر برای خودسازی، برای تهذیب نفس، برای کسب معنویت، برای ارتباط با خالق هستی و برای استجابت دعا، در همه زمان‌ها و خاصه در ماه مبارک رمضان است و در قرآن کریم و روایات اهل بیت عصمت و طهارت راه‌های متعدد دیگری ذکر شده است و به عنوان نمونه به یکی از راه‌های ویژه قرآن اشاره می‌شود.

یک نمونه از راه های ویژه، خاص و میان‌بر در قرآن كریم

وقتی حضرت یونس در کام نهنگ گرفتار شد با صدق دل، به وحدانیت خدا و خطای خود اقرار کرد: أَن لَّا إِلَهَ إِلَّا أَنتَ سُبْحَانَكَ إِنِّی كُنتُ مِنَ الظَّالِمِینَ؛ جز تو معبودی نیست! منزّهی تو! من از ستمکاران بودم. و خداوند تبارک و تعالی او را نجات داد: فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّینَاهُ مِنَ الْغَمِّ؛ ما دعای او را به اجابت رساندیم؛ و او را از آن اندوه نجات دادیم. قرآن کریم وقتی این داستان را در سوره انبیاء آیات 87 و 88 نقل می‌کند، می‌فرماید: وَكَذَلِكَ نُنجِی الْمُؤْمِنِینَ؛ ما این گونه مؤمنین را نجات می‌دهیم. در حقیقت خداوند تبارک و تعالی در این داستان یک راه ویژه و خاص را برای قبولی توبه و نجات از گرفتاری‌ها به ما معرفی می‌کند.

یک نمونه از راه‌های ویژه، خاص و میان‌بر در فرمایشات ائمه اطهار:

حضرت امیر علیه السلام در خطبة 178، یکی از راه‌های ویژه برای بازگشت به سوی خدا و فرود نعمت‌های الهی را، چنین بیان می‌فرماید: وَایمُ اللهِ، مَا كَانَ قَوْمٌ قَطُّ فِی غَضِّ نِعْمَةِ مِنْ عَیشٍ فَزَالَ عَنْهُمْ إِلاَّ بِذُنُوبٍ اجْتَرَحُوهَا، لِاَنَّ اللهَ لَیسَ بِظَلاَّمٍ لِلْعَبِیدِ؛ به خدا سوگند، قومى كه پس از فراخى نعمت و كاميابى، نعمتشان روى به زوال نهاده شده، سببش جز ارتكاب گناهان نیست، چرا که خدا هرگز بر بندگانش ستم روا ندارد. وَلَوْ أَنَّ النَّاسَ حِینَ تَنْزِلُ بِهِمُ النِّقَمُ، وَتَزُولُ عَنْهُمُ النِّعَمُ، فَزِعُوا إِلَى رَبِّهِمْ بِصِدْقٍ مِنْ نِیاتِهمْ، وَوَلَهٍ مِنْ قُلُوبِهمْ،  لَرَدَّ عَلَیهِمْ كُلَّ شَارِدٍ، وَأَصْلَحَ لَهُمْ كُلَّ فَاسِدٍ؛ و اگر مردم هنگامى كه محنت و بلا بر آنها فرود آيد و نعمتهايشان زوال يابد، از روى صدق و صفاى نيت و دلدادگی، به درگاه خداوندى زارى كنند، خداوند نعمت گرفته شده را به آنان باز مى‌گرداند و كارهاى تباهشان را اصلاح می‌کند.