احکام ضروری نماز

هر مکلف، موظف است که حداقل، احکام ضروری نماز را بداند.

مقدمه: ضرورت فراگیری نماز

توجه به اوقات نماز و رعایت آداب آن یکی از وطائف دینی است خداوند تبارک و تعالی در قرآن کریم می‌فرماید: «حافِظُوا عَلَی الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطی وَ قُومُوا لِلّهِ قانِتِینَ»⁽[1]⁾ بر نمازها و نماز میانه مواظبت کنید و خاضعانه برای خدا بپاخیزید.

امام علی علیه السلام در فرمانی به والی مصر می‌فرماید: «صَلِّ الصَّلاةَ لِوَقْتِهَا الْمُوَقَّتِ لَهَا وَ لا تُعَجِّلْ وَقْتَهَا لِفَرَاغٍ وَ لا تُوَخِّرْهَا عَنْ وَقْتِهَا لاِشْتِغَالٍ وَ اعْلَمْ أَنَّ کلَّ َشَیءٍ مِنْ عَمَلِک تَبَعٌ لِصَلاتِک»⁽[2]⁾ نماز را در وقت تعیین شدة آن به جای آور، نه به خاطر فراغت و بیکاری در انجام آن شتاب کن و نه به بهانة کار آن را به تأخیر بیانداز، بدان که همة اعمال تو بسته به نماز تواست.

ابا بصیر می‌گوید: بر اُمّ حمیده وارد شدم تا رحلت امام صادق را تسلیت بگویم او پس از گریستن گفت: امام صادق علیه السلام هنگام مرگ، چشمانش را گشود و همه خویشاوندان را فرا خواند و فرمود: «إِنَّ شَفَاعَتَنَا لا تَنَالُ مُسْتَخِفّاً بِالصَّلاةِ»⁽[3]⁾ آن کس که نماز را سبک بشمارد به شفاعت ما نمیرسد.

پیامبر گرامی صلى الله علیه و آله و سلم در این باره می‌فرماید: خدا را چنان عبادت کن که گویی او را می‌بینی. و در روایت دیگری می‌فرماید: برترین مردم کسی است که عاشقانه عبادت را در آغوش گیرد و با بدن خود آن را لمس کند و قلب خود از هر چیزی فارغ سازد.

خداوند با لحنی تهدیدآمیز، کسانی که نسبت به نماز مسامحه و سهل انگاری می‌کنند خطاب کرده و می‌فرماید: «فَوَیلٌ لِلْمُصَلِّینَ الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ»⁽[4]⁾ وای بر نمازگزارانی که از نمازشان غافلاند و در انجام آن سهل انگاری می‌کنند.

بر این اساس همه مراجع فتوا داده‌اند که بر هر مکلفی واجب است انجام صحیح مقدمات و مقارنات نماز خود را یاد بگیرد و قرائت و ذکرهای واجب را پیش اهل فن، تصحیح کند که تکلیف الهی را به طور صحیح بجا آورد، به خصوص کسی که می‌خواهد به حج و عمره برود باید نماز را به طور صحیح یاد بگیرد و اگر نماز او درست نباشد، عمره او باطل است و ممکن است که از احرام عمره خارج نگردد و چیزهایی که در احرام بر او حرام شده بر او حلال نگردد.

چون نماز احتیاج به وضو یا غسل یا تیمم دارد، هر مکلفی باید احکام و روش تحصیل طهارت صحیح را فرا گیرد و اگر کسی این موارد را صحیح نتواند انجام دهد عمره‌اش با مشکل روبه رو می‌شود و ممکن است که از احرام عمره خارج نگردد، بنابراین واجب است یقین به صحت این موارد داشته باشد.

کسی که قرائتش درست نیست نمی‌تواند از کسی نیابت کند ولو تبرعاً و چنین شخصی اگر نمی‌تواند نماز خود را درست کند هر چند نسبت به نماز خود از ذوی‌الاعذار است، اما نیابت او صحیح نیست.

آداب نماز

امام صادق علیه السلام در رعایت آداب نماز می‌فرماید: «عَلَیکمْ بِحُسْنِ الصَّلاةِ»⁽[5]⁾ بر شما باد نیکو نماز گزاردن، یعنی آداب ظاهری و باطنی آن را رعایت کردن.

بخشی از آداب ظاهری نماز

1. پیش از نماز مسواک کردن
2. موقع نماز خود را معطر کردن
3. انگشتر عقیق در دست داشتن
4. نماز را در اول وقت خواندن
5. آرام و با طمأنینه نماز خواندن
6. با لباس تمیز در مساجد حاضر شدن
7. نماز را به جماعت اقامه کردن
8. رعایت نظم و انضباط در صفوف نماز. پیامبر گرامی در رعایت نظم در نماز می‌فرماید: «سوُّوا صُفُوفَکمْ فَاِنَّ تَسْوِیةَ الصَّفِّ تَمامُ الصَّلاة»⁽[6]⁾ صف‌های نماز را منظم کنید؛ زیرا مرتب بودن صفوف شرط تمام و کمال نماز است.
9. نماز را با دعا آغاز کردن: وَجَّهْتُ وَجْهِی لِلَّذِی فَطَرَ السَّماَواَتِ وَ الاْرضَ عَالِمِ الْغَیبِ وَ الشَّهَادَةِ حنِیفاً مُسلِماً وَ مَا أنَا مِنَ الْمُشْرِکینَ. إِنَّ صَلاتِی وَ نُسُکی وَ مَحْیای وَ مَمَاتِی لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ لا شَرِیک لَهُ وَ بِذَلِک أُمِرْتُ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ
10. پیش از قرائت اعُوذُ بِاللّه گفتن

بخشی از آداب باطنی

1. حضور قلب داشتن
2. حالت خضوع و خشوع داشتن
3. حالت حزن داشتن
4. به معانی اذکار توجه داشتن
5. به فلسفه اعمال توجه داشتن
6. به گونه‌ای نماز بخواند که گویی خداوند را می‌بیند و خدا او را می‌بیند

حواسمان باشد مستحبات به واجبات تنه نزند. هیچ عملی حتی مستحب نباید به عمل واجب آسیب برساند. مستحبی که به واجب آسیب برساند یا سبب ارتکاب حرام شود، نه تنها مستحب نست، بلکه حرام است.

مقدمات نماز

مقدمه اوّل: تعداد نمازهای واجب

1. نماز يوميه؛
2. نماز آيات؛
3. نماز ميت؛
4. نماز طواف واجب خانه کعبه؛
5. نماز قضای پدر که بر پسر بزرگتر؛
6. نمازی که به واسطه اجاره و نذر و قسم و عهد واجب می شود.

تعداد نمازهای مستحب

نمازهای مستحب بسیار است از جمله آن نوافل روزانه است .

1. هشت رکعت برای نماز ظهر قبل از نماز ظهر؛
2. هشت رکعت برای نماز عص قبل از نماز عصر؛
3. چهار رکعت برای نماز مغرب بعد از آن؛
4. دو رکعت نشسته برای نماز عشا؛
5. دو رکعت برای نماز صبح قبل از آن؛
6. یازده رکعت نافله شب.

مقدمه دوّم: وقت شناسی

وقت نماز ظهر: زیاد شدن سايه بعد از آخرين درجه کم شدن؛

وقت نماز عصر: بعد از اتمام نماز ظهر؛

وقت نماز مغرب: اتمام سرخی طرف مشرق؛

وقت نماز عشا: بعد از اتمام نماز مغرب؛

وقت نماز صبح: پهن شدن سفيدی فجر صادق از طرف مشرق.

مقدمه سوّم: قبله شناسی

نماز باید رو به قبله یعنی به سمت کعبه خوانده شود.

قبله را می‌توان بر اساس قاعده علمی یا شهادت دو شاهد عادل یا محراب مساجد یا قبر مسلمانان پیدا کرد.

مقدمه چهارم: پوشش

پوشش مرد: از ناف تا زانو.

پوشش زن: همه بدن به غیر از صورت و دست‌ها تا مچ، و پاها تا مچ در موقعی که نامحرم نباشد.

مقدمه پنجم: لباس

شرائط لباس نمازگزار

1. پاک باشد؛
2. مباح باشد غصبی یا خمس و زکات نداده نباشد؛
3. از اجزای مردار نباشد؛
4. از اجزای حيوان حرام گوشت (حتی مو) نباشد؛
5. اگر نمازگزار مرد است، لباس او ابريشم خالص و طلاباف نباشد؛
6. لباس شهرت نباشد.

مقدمه ششم: مکان

شرائط مکان نمازگزار

1. مباح باشد؛
2. ثابت باشد؛
3. هم سطح باشد؛
4. به اندازه کافی باشد؛
5. جای سجده پاک باشد و جای ایستادن اگر نجس است باید خشک باشد؛
6. جلوی قبر ائمه اطهار نباشد؛
7. مکان زن، از مرد جلوتر نباشد.

مقدمه هفتم: طهارت

1. طهارت بدن از خبث (بدن پاک باشد)؛
2. طهارت بدن از حدث (وضو داشته باشد)؛
3. لباس پاک باشد؛
4. جای سجده پاک باشد؛
5. جای ایستادن اگر نجس است باید خشک باشد.

واجبات نماز

واجب اوّل: نیت (قصد الفعل)

واجبات نیت

1. قصد انجام نماز،
2. قصد قربت، «التقرب إلی الله تعالی و امتثال أمره» نماز را براى انجام فرمان خداوند عالم به جا آورد؛
3. اخلاص «یعتبر فیه الاخلاص» به دور از ریا و لو یک لحظه، چه در عمل واجب و چه عمل مستحب، چه همه عمل و چه جزئی از عمل و چه خود عمل و چه وصف آن مانند خواندن نماز در مسجد. اخلاص مراتبی دارد و ریا درکاتی (عجب آبی! یک وضو بگیریم یا عجب هوایی پس نماز را این جا بخوانیم)،
4. تعیین نوع نماز «یجب تعیین نوع الصلاة» (اداً یا قضاً، ظهر یا عصر)؛
5. رعایت ترتیب: اوّل ظهر سپس عصر و اوّل مغرب سپس عشا؛
6. استمرار نیت تا آخر نماز.

مسئله

لازم نیست نیت را به زبان آورد «لایجب فیها التلفظ، لانها أمر قلبی».

لازم نیست نیت قصر و اتمام داشته باشد «لایجب نیة القصر و الاتمام».

لازم نیست قصد وجوب داشته باشد.

واجب دوّم: قیام (ایستادن)

قیام واجب در نماز نوع است: واجب رکنی و واجب غیر رکنی.

قیام واجب رکنی:

1. قیام موقع گفتن تکبیرة الاحرام «القیام رکن فی تکبیرة الاحرام التی تقارنها النیة»؛
2. قیام قبل از رکوع «القیام المتصل بالرکوع الذی یقع الرکوع عنه».

قیام واجب غیر رکنی:

1. موقع خواندن حمد و سوره؛
2. قیام بعد از رکوع.

واجبات قیام

1. استقرار: قرار و آرامش داشتن «یجب الاستقرار فی القیام»؛
2. استقلال: به چیزی تکیه ندادن «و لایجوز الاستناد إلی شی‏ء حال القیام مع الاختیار»؛
3. انتصاب: راست قامت ایستادن و سر را پایین نینداختن «یجب مع الامکان الانتصاب فی القیام بحسب حال المصلی» و «الاحوط الاولی نصب العنق»؛
4. اعتدال: روی دو پا ایستادن و فاصله دو پا به صورت معمول بودن «یجب الوقوف علی القدمین علی الاقوی» و «یعتبر فی القیام عدم التفریج الفاحش بین الرجلین».

احکام قیام

لازم نیست سنگینى بدن روى هر دو به صورت تساوی تقسیم شود «لایجب التسویة بین الرجلین فی الاعتماد».

حرکت دادن دست و انگشتان در موقع خواندن حمد اشکال ندارد، اگر چه احتیاط مستحب آن است که آنها را هم حرکت ندهد.

کسانی که توان ایستادن کامل را ندارند به هر اندازه‌ای که می‌توانند باید بایستند حتی با تکیه دادن (چه متصل و چه منقطع) و باید قیام هنگام تکبیر الاحرام و قیام متصل به رکوع را انجام دهند.

مستحبات قیام

1. راست ایستادن؛
2. شانه‏ ها را پایین انداختن؛
3. دستها را روى رانها گذاشتن؛
4. انگشتها را به هم چسباندن؛
5. جاى سجده را نگاه کردن؛
6. سنگینى بدن را به طور مساوى روى دو پا انداختن؛
7. حالت خضوع و خشوع داشتن؛
8. پاها را هم تراز هم قرار دادن؛
9. مردها پاها را از سه انگشت تا یک وجب فاصله دادن؛
10. زن‌ها پاها را به هم بچسباندن.

واجب سوّم: تکبیرة الاحرام (واجب رکنی)

1. ایستادن: تمام شرائط قیام را داشته باشد «في حالة القيام»؛
2. تلفظ: صحیح بیان شود «أن تکون الذکر صحيحة»؛
3. پیوسته: دو کلمه «اَللهُ» و «أَکبَرُ» با هم ادا شود و بین آنها فاصله نیفتد؛
4. استقلال: مستقل بیان شود و به کلمه قبل متصل نشود «الاحوط ترک وصلها بما قبلها»؛
5. واحد: یک بار بیان شود و تکرار نشود « کبر واحدة».

کسانی که توان ایستادن کامل را ندارند به هر اندازه‌ای که می‌توانند باید بایستند حتی با تکیه دادن (چه متصل و چه منقطع) و باید قیام هنگام تکبیر الاحرام و قیام متصل به رکوع را انجام دهند.

مستحبات تکبیرة الاحرام

1. بعد از تکبیرة الاحرام بگوید: «یا مُحْسِنُ قَدْ اَتاکَ المـُسِیءُ وَقَدْ اَمَرْتَ الْمـُحْسِنَ انْ یَتَجاوَزَ عَنِ الْمـُسِیءِ انْتَ الْمـُحْسِنُ وَ اَنَا الْمـُسِیءُ بِحَقِّ مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد وَ تَجَاوَزْ عَنْ قَبِیحِ مَا تَعْلَمُ مِنِّی»؛
2. موقع گفتن تکبیرة الاحرام، دست‌ها را تا مقابل گوش بالا ببرد «یستحب رفع الیدین عند التکبیر إلی الاذنین، أو إلی حیال وجهه مبتدءا بالتکبیر بابتداء الرفع و منتهیا بانتهائه و الاولی أن لایتجاوز الاذنین، و أن یضم أصابع الکفین، و یستقبل بباطنهما القبلة»؛
3. همراه با شش تکبیر باشد.

احکام تکبیرة الاحرام

اگر شک کند که تکبیرة الاحرام را گفته یا نه، چنانچه مشغول خواندن چیزى شده به شک خود اعتنا نکند. و اگر چیزى نخوانده، باید تکبیر را بگوید.

اگر بعد از گفتن تکبیرة الاحرام شک کند که آن را صحیح گفته یا نه، باید به شک خود اعتنا نکند.

واجب چهارم: رکوع (واجب رکنی) (هر رکعت یک رکوع)

1. از قیام رکوع کردن «یقع الرکوع عن القیام، و هو القیام المتصل بالرکوع»؛
2. به قصد رکوع خم شدن «یعتبر فی الانحناء أن یکون بقصد الرکوع و بحد المتعارف»؛
3. آرامش و قرار داشتن «یجب الطمأنینة حال الذکر الواجب»؛
4. ذکر را صحیح تلفظ کردن «یجب الذکر فی الرکوع»؛
5. سر از رکوع بر داشتن«رفع الرأس منه»؛
6. بعد از رکوع قیام کردن و شرائط قیام را رعایت کردن «ینتصب قائما مطمئنا».

حد رکوع

به قدری خم شود که سر انگشتان به سر زانو برسد: آیت الله سیستانی

به قدری خم شود که بتواند دست را بر زانو بگذارد: سایر مراجع.

قرار دادن دست‌ها روی زانوها

بنا بر احتیاط واجب دست‌ها را روی زانوها بگذارد: آیات عظام خامنه‌ای، فاضل و مکارم.

بنا بر احتیاط مستحب دست‌ها را روی زانوها بگذارد: آیت الله سبحانی

قرار دادن دست‌ها روی زانو لازم نیست: سایر مراجع.

واجب پنجم: سجود (واجب رکنی) (هر رکعت دو سجده)

1. از قیام به سجده رفتن؛
2. به قصد سجده، هفت موضع را روی زمین گذاشتن (الاعتماد علي الاعضاء السبعة)؛
3. مواضع هفتگانه، هم سطح بودن؛
4. بدون مانع، پیشانی را بر مایصح السجود قرار گرفتن؛
5. آرامش و قرار داشتن؛
6. ذکر سجده را صحیح تلفظ کردن؛
7. پس از ذکر از سجده سر بر داشتن؛
8. در نشستن قرار، آرامش و اعتدال داشتن.

واجب ششم: قرائت

1. ایستادن (تمام شرائط قیام را داشته باشد)؛
2. خواندن حمد و یک سوره کامل با بسم الله (غیر از عزائم)؛
3. ادا کردن صحیح مخارج حروف (فراگیری واجب است)؛
4. ادا کردن آهسته در ظهر و عصر و بلند در بقیه (بیان معیار)؛
5. در رکعت اوّل و دوّم قرائت کردن.

واجب هفتم: ذکر

1. ایستادن (تمام شرائط قیام را داشته باشد)؛
2. ادا کردن صحیح مخارج حروف (فراگیری واجب است)؛
3. در رکعت سوّم و چهارم قرائت کردن؛
4. این جملات را صحیح ادا کند: «سُبْحانَ اللهِ، وَ الْحَمْدُ لِلهِ، وَ لا إلهَ إلاّ اللهُ، وَ اللهُ أکْبَرُ»؛
5. آهسته ادا شود؛
6. سه بار تکرار شود.

واجب هشتم: تشهد

1. نشستن روی دو زانو: يجب الجلوس مطمئنا حال التشهد؛
2. آرامش و طمئنينه داشتن؛
3. تلفظ صحیح کلمات: و يجب فيه اللفظ الصحيح الموافق للعربية؛
4. أن يقول: أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ‏ اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد؛
5. بعد از سجده رکعت دوّم و رکعت چهار و رکعت سوم نماز مغرب آورده شود.

واجب نهم: سلام

1. نشستن روی دو زانو: يجب الجلوس مطمئنا حال السلام؛
2. آرامش و طمئنينه داشتن؛
3. تلفظ صحیح کلمات: و يجب فيه اللفظ الصحيح الموافق للعربية؛
4. أن يقول: اَلسَّلامُ عَلَیک اَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَهُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ، اَلسَّلامُ عَلَینا وَ عَلی عِبادِ اللَّهِ الصّالِحینَ، اَلسَّلامُ عَلَیکمْ وَ رَحْمَهُ اللَّه وَ بَرَکاتُهُ؛
5. بعد از تشهد رکعت دوّم نماز صبح و رکعت سوم نماز مغرب و رکعت چهارم نمازهای ظهر، عصر و عشا آورده شود.

واجب دهم: ترتیب

يجب الترتيب في أفعال الصلاة، فيجب تقديم تکبيرة الاحرام علي القراءة، و الفاتحة علي السورة، و هي علي الرکوع، و هو علي السجود و هکذا

1. اگر عمدا ترتيب نماز به هم بخورد، نماز باطل است.
2. اگر سهوی رکنى فراموش شود و وارد رکن بعدی شود، نماز باطل است.
3. اگر سهوی رکنى فراموش شود و وارد عمل غیر رکنی شود، باید جبران شود.
4. اگر سهوی غیر رکنى فراموش شود و وارد عمل غیر رکن دیگر شود، باید جبران شود.
5. اگر سهوی غیر رکنى فراموش شود و وارد عمل رکن شود، نماز صحیح است.

واجب یازدهم: موالات

بايد نماز با موالات خوانده شود يعنى کارهاى نماز مانند رکوع و سجود و تشهد پی در پی و پشت‏ سر هم بیاید و اگر موالات عمدی و سهوی مراعات نشود نماز باطل است.

مبطلات نماز

1. از بین رفتن یکی از واجبات مقدماتی یا مقارناتی نماز؛
2. گذاشتن دست‌ها روی هم؛
3. گفتن آمین؛
4. حرف زدن عمدی؛
5. خندیدن عمدی؛
6. گریه عمدی با صدای بلند برای امور دنیا؛
7. حرکت‌های تکراری که صورت نماز را بهم بزند؛
8. خوردن و آشامیدن در بین نماز؛
9. شک در نمازهای 2 و 3 رکعتی؛
10. کم و زیاد کردن رکن نماز عمداً یا سهواً؛
11. کم و زیاد کردن عمدی یکی از اجزای غیر رکنی نماز.

[1]. آیه 238 سوره بقره

[2]. نهج البلاغه، نامه 27

[3]. من لا يحضره الفقيه، جلد۱، صفحه۲۰۶ 

[4]. ایه 5 سوره ماعون

[5]. بحار الأنوار : 74/162/24

[6]. بحار الانوار، ج ,۸۸ ص ۲۰