احکام چند دقیقه ای: شرائط صحت، قبول و کمال نماز

نماز سه نوع شرائط دارد

1. شرائط صحت
2. شرائط قبول
3. شرائط کمال

شرائط صحت نماز

شرائط صحت، شرائطی است که اگر نباشد نماز باطل است و آن عبارت است از:

1. نماز را در وقت معین اقامه کردن: امام علی علیه السلام در فرمانی به والی مصر می‌فرماید: «صَلِّ الصَّلاةَ لِوَقْتِهَا الْمُوَقَّتِ لَهَا وَ لا تُعَجِّلْ وَقْتَهَا لِفَرَاغٍ وَ لا تُوَخِّرْهَا عَنْ وَقْتِهَا لاِشْتِغَالٍ وَ اعْلَمْ أَنَّ کلَّ َشَیءٍ مِنْ عَمَلِک تَبَعٌ لِصَلاتِک»[1] نماز را در وقت تعیین شده آن به جای آور، نه به خاطر فراغت و بیکاری در انجام آن شتاب کن و نه به بهانة کار آن را به تأخیر بیانداز، بدان که همة اعمال تو بسته به نماز تواست.
2. نماز را رو به قبله خواندن: «فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ»[2] اكنون تو را به سوی قبله‌ای كه از آن خشنود باشی باز مي‌گردانيم، روی خود را به جانب مسجد الحرام كن، و هر جا باشيد روی خود را به جانب آن بگردانيد؛
3. پوشش لازم داشتن: پوشش مرد: از ناف تا زانو و پوشش زن: همه بدن به غیر از صورت و دست‌ها تا مچ، و پاها تا مچ در موقعی که نامحرم نباشد (شرط علمی)؛
4. لباس، شرائط لازم را دارا بودن: پاک و مباح باشد و از اجزای مردارو از اجزای حیوان حرام گوشت و لباس شهرت نباشد و اگر نمازگزار مرد است، لباس او از ابریشم خالص و طلاباف نباشد؛
5. مکان نماز ، شرائط لازم را دارا بودن: مباح، ثابت، هم سطح و به اندازه کافی باشد و جای سجده پاک و جای ایستادن اگر نجس است خشک باشد و همچنین جلوی قبر ائمه اطهار نباشد و مکان زن، از مرد جلوتر نباشد؛
6. طهارت داشتن: بدن و لباس پاک باشد، غسلی بر گردن نباشد، وضو داشته باشد، جای سجده پاک باشد و جای ایستادن اگر نجس است، خشک باشد؛
7. واجبات نماز را رعایت کردن: واجبات نماز: نیت، تکبیره الاحرام، قیام، قرائت، رکوع، سجده، ذکر، تشهد، سلام، ترتیب، موالات؛
8. با نوافل و سجده‌های طولانی، نواقص نماز را ترمیم کردن؛

شماره 1 تا 6 به عنوان شرائط مقدماتی (مقدمات نماز) و شماره 7 به عنوان شرائط مقارناتی (مقارنات نماز) مطرح است.

شرائط قبول نماز

مقصود از شرایط قبول نماز، شرایطی است که رعایت آنها سبب قبول شدن نماز نزد خداوند تبارک و تعالی می‌شود و این غیر از شرائط صحت نماز است، چرا که هر نماز صحیحی، معلوم نیست مورد قبول قرار گیرد، مگر آن که شرائط قبول را دارا باشد.

بخشی از شرائط قبول نماز

بخشی از شرائط قبول نماز رعایت آداب باطنی نماز است مانند:

1. اخلاص: خداوند تبارک و تعالی به پیامبر دستور می‌دهد: «قُلْ إِنَّ صَلاتِی وَ نُسُكِی وَ مَحْیای وَ مَماتِی لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ»[3]. بگو: نماز و تمام عبادات من، و زندگی و مرگ من، همه برای خداوند پروردگار جهانیان است. یا در آیه دیگر آمده است: «قُلْ إِنّی أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللّهَ مُخْلِصًا لَهُ الدِّینَ»[4] بگو همانا من مأمورم که خدا را پرستش کنم و دینم را برای او خالص گردانم یا در آیه دیگر آمده است: «قُلِ اللّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصًا لَهُ دینی»[5] بگو من خدای را می پرستم و دینم را خالص برای او می گردانم. امام على علیه السلام می‌فرماید: «طُوبى لِمَن اَخْلَصَ للهِ عَمَلَه»[6] خوشا به حال کسى که در عمل اخلاص داشته باشد.
2. حضور قلب: امام باقر علیه السلام: «عَلَیک بِالْإِقْبَالِ عَلَی صَلَاتِک فَإِنَّمَا یحْسَبُ لَک مِنْهَا مَا أَقْبَلْتَ عَلَیه»[7] در نماز توجّه به خدا داشته باش، زیرا از نماز آن مقدار قبول می شود که تو به آن توجّه داری.
3. خشوع: تواضع باطنی است خداوند می‌فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ هُمْ فِى صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ»[8] اهل ایمان هنگامى که به پیروزى و رستگارى مى رسند که در نمازشان خاشع و فروتن باشند. پیامبر گرامی صلى الله علیه و آله می‌فرماید: «لا صَلاةَ لِمَن لا یتَخَشَّعُ فی صلاتِهِ»[9] كسى كه در نماز خود خشوع ندارد نمازش نماز نیست.«أَلَمْ یأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ»[10] آیا وقت آن نرسید که ایمان آوردگان، دلهاشان به یاد خدا خاشع گردد.
4. خضوع: فروتنی ظاهری است: «إِنَّ فِی السَّمَاءِ مَلَكَینِ مُوَكَّلَینِ بِالْعِبَادِ فَمَنْ تَوَاضَعَ لِلَّهِ رَفَعَاهُ وَ مَنْ تَكَبَّرَ وَضَعَاهُ»[11] در آسمان دو فرشته بر بندگان گماشته شده اند پس هر كس براى خدا تواضع كند، او را بالا برند و هر كس تكبر ورزد او را پَست گردانند. شایسته است نماز گزار در حال نماز به ویژه در حال قیام خضوع داشته باشد و به محل سجده‌اش نگاه کند.
5. کوشش بر تقویت تقوا: خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید: «إِنَّمَا یتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ»[12] خدا تبارک و تعالی فقط از پرهیزکاران می پذیرد؛
6. پرداختن واجبات مالی: امام رضا علیه السلام: «فَمَنْ صَلَّی وَ لَمْ یزَک لَمْ تُقْبَلْ مِنْهُ صَلَاتُه»[13] هر کس نماز بخواند ولی زکات نپردازد، نمازش قبول نمی‌شود.
7. آراستگی به مکارم اخلاق: امام صادق علیه السلام در باب شرائط قبول می‌فرماید: «قَالَ اللَّهُ تَبَارَک وَ تَعَالَی إِنَّمَا أَقْبَلُ الصَّلَاةَ لِمَنْ تَوَاضَعَ لِعَظَمَتِی وَ یکفُّ نَفْسَهُ عَنِ الشَّهَوَاتِ مِنْ أَجْلِی وَ یقْطَعُ نَهَارَهُ بِذِکرِی وَ لَا یتَعَاظَمُ عَلَی خَلْقِی وَ یطْعِمُ الْجَائِعَ وَ یکسُو الْعَارِی وَ یرْحَمُ الْمُصَابَ وَ یؤْوِی الْغَرِیب»[14] خداوند متعال فرمود: نماز کسی را می پذیرم که در مقابل عظمت من خاضع باشد؛ از خواسته های نفسانی به خاطر من خود را دور کند؛ روزش را با یاد من به پایان برد؛ بر بندگانم بزرگی نفروشد؛ به گرسنه غذا دهد؛ برهنه را بپوشاند؛ به مصیبت دیده مهربانی کند؛ غریب را پناه دهد.
8. پذیرش ولایت: از امام زین العابدین علیه السلام سؤال شد چه چیزی سبب قبولی نماز است؟ فرمودند: «وَلَایتُنَا وَ الْبَرَاءَةُ مِنْ أَعْدَائِنَا»[15] ولایت ما و برائت از دشمنان ما؛

شرط کمال نماز

مقصود از شرایط کمال نماز، شرایطی است که رعایت آنها، سبب کمال و اوج نماز است و این غیر از شرائط صحت و شرائط قبول است.

بخشی از شرائط کمال نماز

بخشی از شرائط کمال نماز رعایت آداب ظاهری نماز است مانند:

1. پیش از نماز مسواک زدن: پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «رَكْعَتَینِ بِسِواكٍ اَحَبُّ اِلَى اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ مِنْ سَبْعینَ رَكْعَةً بِغَیرِ سِواكٍ»[16] دو ركعت نماز با مسواك، نزد خداوند عزوجل محبوب تر از هفتاد ركعت نماز بدون مسواك است؛
2. لباس تمیز در بر داشتن: حضرت امام على علیه السلام می‌فرماید: «اَلنَّظیفُ مِنَ الثِّیابِ یذْهِبُ الْهَمَّ وَالْحُزْنَ وَهُوَ طَهورٌ لِلصَّلاةِ»[17] لباس پاكیزه غم و اندوه را برطرف مى كند و باعث پاكیزگى نماز است؛
3. موقع نماز معطر بودن: امام صادق علیه السلام می‌فرماید «رَكْعَتَانِ یصَلِّیهِمَا مُتَعَطِّرٌ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِینَ رَكْعَةً یصَلِّیهِمَا غَیرُ مُتَعَطِّرٍ»[18] دو ركعت نمازی را كه شخص عطر زده به جا آورد، برتر از هفتاد ركعت نمازی است كه شخص عطر نزده به جا می آورد؛
4. انگشتر عقیق در دست داشتن: دو رکعت نماز با انگشتر عقیق، برابر با هزار رکعت نمازی است که بدون داشتن انگشتر عقیق خوانده می‌شود؛
5. آرام و با طمأنینه نماز خواندن: پیامبر گرامی می‌فرماید: «أسرَقُ النّاسِ فالَّذي يَسرِقُ مِن صَلاتِهِ»[19] دزدترينِ مردم كسى است كه از نماز خود مى دزدد؛
6. نماز را به جماعت اقامه کردن: پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «أنَّ رسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله قالَ: لا صَلاةَ لِمَن لَم یصَلِّ فی المَسجِدِ مَع المُسلمینَ إلاّ مِن عِلَّةٍ» كسى كه بدون علت و عذرى نمازش را در مسجد با مسلمانان نگزارد نمازش قبول نیست؛
7. نماز را در مسجد خواندن: پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «اذا سَمِعتَ الاذان فاتِ و لُو حُبوا»[20] هنگامی که اذان نماز را شنیدی، هر چه سریعتر به مسجد بیا، گر چه سینه خیز باشد؛
8. نماز را در اول وقت اقامه کردن: امام رضا علیه السلام به ابراهیم بن موسی فرمود: «لَا تُؤَخِّرَنَّ صَلَاةً عَنْ أَوَّلِ وَقْتِهَا إِلَی آخِرِ وَقْتِهَا مِنْ غَیرِ عِلَّةٍ عَلَیک ابْدَاً بِأَوَّلِ الْوَقْت»[21] انجام نماز را بدون علت از اول وقت آن تأخیر نینداز، بر تو باد همیشه به (نماز) اول وقت؛
9. در صفوف نماز نظم و انضباط را رعایت کردن: پیامبر گرامی می‌فرماید: «سوُّوا صُفُوفَکمْ فَاِنَّ تَسْوِیةَ الصَّفِّ تَمامُ الصَّلاة»[22] صف‌های نماز را منظم کنید؛ زیرا مرتب بودن صفوف شرط تمام و کمال نماز است؛
10. مستجبات نماز را رعایت کردن: از مستحبات وضو گرفته تا مستحبات تکبیرة الحرام و مستحبات هر یک از اعمال و واجبات نماز؛
11. اذان و اقامه خواندن.
12. تعقیبات نماز را بجا آوردن؛ از جمله تکبیرات سه گانه و بلند کردن دستان تا موازی گوش، تسبیحات حضرت زهر سلام الله علیها یا تلاوت آیه «إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ» یا سجده شکر و یا دعاهای مأثور، همه متمّم و مکمّل نماز هست و باید بعد از سلام نماز، انجام شود؛
13. به واجبات اهمیت دادن و واجبات را فدای مستحبات نکردن: «لاقُربَةَ بِالنَوافِلِ اِذا اَضَرَّتْ بِالْفَرائِضِ»[23] هرگاه نمازهاى مستحب، به نمازهاى واجب ضرر رساند، موجب قرب به خدا نخواهد شد؛
14. عاشقانه خدا را عبادت کردن: پیامبر گرامی صلى الله علیه و آله و سلم در باره می‌فرماید: «أفضَلُ النّاسِ مَن عَشِقَ العِبادَةَ فَعانَقَها، و أحَبَّها بقَلبِهِ، و باشَرَها بِجَسَدِهِ، و تَفرَّغَ لَها، فَهُو لا یبالی عَلى ما أصبَحَ مِنَ الدُّنیا : عَلى عُسرٍ أم عَلى یسرٍ»[24] برترین مردم کسی است که خداوند تبارک و تعالی را عاشقانه عبادت کند و آن را در آغوش گیرد پس، دست در گردن آن آویزد و از صمیم دل دوستش بدارد و با پیكر خود با آن در آمیزد و خویشتن را وقف آن گرداند؛ پس چنین شخصى را باكى نباشد كه دنیایش به سختى گذرد یا به آسانى؛
15. خدا را به گونه عبادت کردن مثل این که او را می‌بیند: پیامبر گرامی: «یا أبا ذرٍّ، اُعبُدِ اللّه َ كَأنَّكَ تَراهُ، فَإن لَم تَكُن تَراهُ، فَإنَّهُ یراكَ»[25] خدا را چنان عبادت كن كه گویى او را مى بینى؛ و اگر تو او را نمى بینى او تو را مى بیند؛
16. به معانی قرائت و اذکار نماز توجه داشتن؛
17. به فلسفه اعمال توجه کردن.

[1]. نامه ۲۷ نهج البلاغه.

[2]. سوره بقره آیه 144.

[3]. سوره انعام آیه۱۶۲.

[4]. زمر آیه 11

[5]. زمر: 14

[6]. غرر الحكم : ۵۹۶۴.

[7]. بحارالانوار، ج ۸۴، ص ۲۰۱.

[8]. آیه ۲ سوره مومنون.

[9]. دلائل الصدق لنهج الحق، ج‏۴، ص: ۵۴.

[10]. سوره حدید آیه 16.

[11]. كافى(ط-الاسلامیه) ج2، ص122، ح2.

[12]. آیه ۲۷ سوره مائده.

[13]. وسائل الشيعه، ۶، ۱۳.

[14]. بحار الأنوار : ۶۹ / ۳۹۱ / ۶۶

[15]. بحارالانوار ، ج ۸۴ ، ص ۲۴۵.

[16]. خصال، ص 481، ح 52.

[17]. كافى، ج 6 ، ص 444، ح 14.

[18]. ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ج 2، ص 40.

[19]. بحار الأنوار : 84/257/55.

[20]. کنز العمال/ج 7/ ص 578/ حدیث 20337.

[21]. بحارالانوار، ج 49، ص49

[22]. بحار الانوار، ج ,۸۸ ص ۲۰.

[23]. . حکمت ۳۹ نهج البلاغه…

[24]. الكافي : 2/83/3.

[25]. كنز العمّال : 5250.