ابعاد شخصیت و سیره عملی حضرت امام جواد علیه السلام

محمد بن علی عَلَیهِ السَّلام، مشهور به جواد الائمه، ملقب به امام محمد تقی و ملقب به ابوجعفر؛ نهمین امام شیعیان است که در دهم ماه رجب سال 195 هجری قمری در مدینه منوّره دیده به جهان گشود و در آخر ماه صفر در 203 هجری قمری و در سن 7 سالگی، به امامت رسید و پس از 18 سال امامت، در آخر ماه ذی قعده سال 220 هجری قمری و در سن 25 سالگی در حالی که جوان‌ترین امام معصوم بود، در بغداد توسط معتصم خلیفه‌ی ملعون عباسی به شهادت رسید.

پدر بزرگوارِ حضرت امام جواد عَلَیهِ السَّلام در ماه صفر سال 203 هجری قمرى به دست مأمون عباسی به شهادت رسید و آن بزرگوار عهده‌دار امامت و رهبری جهان اسلام شد و در دوران امامت با دو خلیفه غاصب عباسی مواجه بود که هر دو در استبداد و خودکامگی دست کمی از نیاکان ملعون خود نداشتند.

مولودی پرخیر و بركت‏

از نظر روایات شیعه حضرت امام جواد عَلَیهِ السَّلام مولودی پرخیر و بركت است. امام رضا عَلَیهِ‌السَّلام در مناسبت‌های مختلف، فرزند ارجمند خود را مولودی پرخیر و بركت معرفی می‏كرد. یحیى صنعانی نقل می‌کند: كُنتُ عِندَ أبِی الحَسَنِ الرِّضا عَلَیهِ‌السَّلام، فَجی‏ءَ بِابنِهِ أبی جَعفَرٍ عَلَیهِ‌السَّلام وهُوَ صَغیرٌ، فَقالَ: هذَا المَولودُ الَّذی لَم یولَد مَولودٌ أعظَمُ بَرَكَةً عَلى‏ شیعَتِنا مِنهُ؛ در محضر امام رضا بودم که آن بزرگوار فرزندش حضرت امام جواد عَلَیهِ السَّلام را كه كوچك بود، آورد و فرمود: این، مولودى است كه هیچ مولودى بابركت‏تر از او براى شیعیان ما، به دنیا نیامده است.

عصر امام رضا عَلَیهِ‌السَّلام عصر ویژه‏ای بوده و حضرت در تعیین جانشین خود و معرفی امام بعدی، با مشكلاتی روبرو بوده که در عصر امامان قبلی، سابقه نداشته است. امام رضا عَلَیهِ‌السَّلام تا حدود چهل و هفت سالگی دارای فرزند نشد و چون احادیث رسیده از پیامبر، حاكی از این بود كه امامان دوازده نفرند و نه نفر آنان از نسل امام حسین خواهند بود؛ فقدان فرزند برای امام رضا عَلَیهِ‌السَّلام، هم امامت خود آن حضرت، و هم تداوم امامت را زیر سؤال برده بود و گروه واقفیه که پس از شهادت امام كاظم عَلَیهِ‌السَّلام براساس انگیزه‏های مادی و سیاسی، امامت حضرت رضا عَلَیهِ‌السَّلام را انكار می‌كردند؛ این موضوع را دستاویز قرار داده و با دشمنی اعلام می کردند که چگونه ممكن است علی بن موسی امام باشد در صورتی كه فرزندی ندارد؟ و هنگامی که حضرت امام جواد عَلَیهِ السَّلام متولد شد، تیر دشمنان به سنگ خورد و بهانه از دست آنان گرفته شد.

وجود نازنین حضرت امام جواد عَلَیهِ السَّلام از چند جهت مولود با خیر و بركت بود: هم پاسخ دندان شکن برای منکران امامت امام رضا عَلَیهِ السَّلام شد، هم رهبری امت اسلام را در خردسالی به عهده گرفت، هم حجت امامت گردید و هم زمینه امامت دو امام خردسال بعدی یعنی امام دهم و امام دوازدهم را فراهم نمود.

امامِ خردسال‏

حضرت امام جواد عَلَیهِ السَّلام در میان امامان شیعه، اولین امامی است که در خردسالی به مقام امامت نائل شد و جوان‌ترین امامی است که توسط خلفای غاصب به شهادت رسیده است. سنّ کمِ حضرت امام جواد عَلَیهِ السَّلام در هنگام شهادت پدر، سبب شد تا شماری از مسلمانان ضعیف‌الایمان در امامت آن بزرگوار تردید کنند و امامت ایشان را به ابهام کشانند، در حالی که خردسالی امام نه تنها دلیلی بر ردّ امامت آن بزرگوار نیست؛ بلکه ظهور یکی از جنبه‌های قدرت لایزال خداوند تبارک و تعالی و یکی از معجزات الهی است. آن بزرگوار با امامت‌‌اش در کودکی، حجت امامت گشت و زمینه امامت دو امام خردسال بعدی یعنی امام دهم و امام دوازدهم را فراهم نمود.

آگاهی‌های محدود تاریخی

آگاهی‌های تاریخی از زندگی و سیره حضرت امام جواد عَلَیهِ السَّلام بسیار محدود است به گونه‌ای که حتی بر شیعیان چگونگی زندگی و سیره‌ی آن بزرگوار پوشیده مانده است. این محدودیت‌ گرچه حکایت از فشار خلفای جبار و ستمگر بر امام و اصحاب و هم‌چنین حکایت از تنگنا قرار گرفتن پیروان در ثبت وقایع و حوادث دارد و ضرورت تقیه و حفظ اسرار در شیوه‌های پنهانی مبارزه برای حفظ امامت و شیعیان را ایجاب می‌کرده است؛ اما کوتاهی یا کج‏ فهمى برخی از پژوهندگان، بی‌تأثیر در عدم شناخت بخشِ عظیمى از زندگى آن بزرگوار نیست.

به تعبیر رهبر انقلاب اسلامی به همین دلیل زندگى ائمه، علیهم ‏السلام به درستی شناخته ‏نشده و ارج و منزلت جهاد مرارت ‏بار آن بزرگواران حتى بر شیعیانشان نیز پوشیده مانده است و علیرغم هزاران کتاب کوچک و بزرگ و قدیم و جدید درباره‌ی زندگى ائمه علیهم ‏السلام، امروز همچنان غبارى از ابهام و اجمال، بخش عظیمى از زندگى این بزرگواران را فرا گرفته وحیات سیاسى برجسته‏ترین چهره‏هاى خاندان نبوت که دو قرن و نیم از حساسترین دورانهاى تاریخ اسلام را در بر می‌گیرد با غرض ‏ورزى یا بی‌اعتنایی و یا کج‌فهمى از پژوهندگان و نویسندگان روبرو شده است. این است که ما از یک تاریخچه‌ی مدون و مضبوط درباره‌ی زندگى پرحادثه و پرماجراى آن پیشوایان، تهی دستیم.

دوران بسیار سخت امامت

بررسی و وقایع دوران امامت و احادیث و روایات محدود حضرت امام جواد عَلَیهِ السَّلام بیان‌گر این حقیقت است که آن بزرگوار نسبت به دیگر ائمه، شرائط بسیار سخت و دشواری داشته که منحصر به فرد بوده است. این شرائط کار امامت و رهبری جامعه اسلامی را بسیار پیچیده کرده بود به حدّی که کوچک‌ترین خطا بنیان‌های جامعه را به تباهی می‌کشید و اسلام را با چالشی جدّی روبرو می‌ساخت. سختی و پیچیدگی دوران هفده ساله‌ی امامت و رهبری آن بزرگوار، چند جهت داشت که به بخشی از آن اشاره می‌شود.

1. کمی سن حضرت امام جواد عَلَیهِ السَّلام

یکی از سختی‌ها و دشواری‌های دوران امامت حضرت امام جواد عَلَیهِ السَّلام، کمی سن آن بزرگوار بود. با وجود همه‌ی استدلال‌هائی که بر امکان امامت شخصیتی خردسال وجود دارد؛ باز مشکل امامت در سن هفت سالگی نه تنها برای بسیاری از افراد عادی از شیعیان حل نشده بود؛ بلکه برخی از بزرگان را با شک روبرو ساخته بود به حدی که بعضی از بزرگان می‌گفتند: تا این کودک بزرگ شود، باید دید امر امامت را چه کسی باید عهده دار شود؟ و مسائل خود را باید از چه کسی پرسید؟ و این در حالی است که اگر از جانب خدا، شخصیتی به امامت منصوب شود حتی اگر طفل یک روزه باشد، مثل پیرمرد صد ساله، شایستگی امامت دارد. از این رو  حضرت امام جواد عَلَیهِ السَّلام که در کودکی مسئولیت امامت و رهبری را عهده دار شد، دلیل و حجت امامت گردید.

2. غربت و دوری از خانواده

یکی دیگر از سختی‌ها و دشواری‌های دوران امامت حضرت امام جواد عَلَیهِ السَّلام، دوری آن بزرگوار از خانه، خانواده، وطن و دوری از مرکز جهان اسلام یعنی مدینه بود؛

3. وجود اختناق و سرکوب ستم پیشگان

یکی دیگر از سختی‌ها و دشواری‌های دوران امامت حضرت امام جواد عَلَیهِ السَّلام، ادامه‌ی اختناق، سرکوب و فشار ستم‏‌پیشگان جائر و خلفای فریبکاری چون مأمون و معتصم عباسى بود به گونه‌ای که هر گونه مخالفت علیه خلفا، در نطفه خفه می‌شد و هر حرکتی سرکوب می‌گردید به حدی که جامعه‌ی شیعی را به شیوه‌های پنهانی مبارزه کشاند و برای حفظ امامت مجبور به تقیه و حفظ اسرار  شدند.

4. وجود افکار و فرق انحرافی

یکی دیگر از سختی‌ها و دشواری‌های دوران امامت حضرت امام جواد عَلَیهِ السَّلام، وجود افکار مخرب و فرق انحرافی بود. رواج عقاید باطل و فرق انحرافی، میراث ترک فعل و نوع عملکرد خلفای فاسد بود که برای استحکام پایه‌های حکومت جائرانه‌ی خود به آن دامن می‌زدند.

5. فساد، فحشا و لهو و لعب

یکی دیگر از سختی‌ها و دشواری‌های دوران امامت حضرت امام جواد عَلَیهِ السَّلام، ترویج فساد، فحشا و لهو و لعب بود که از ناحیه‌ی خلفای اموی و عباسی، ترویج می‌شد و به جامعه نیز کشیده شده بود و آلودگی‌ها و انحرافات بسیاری به وجود آورده بود.

6. تزویر و ریاکاری خلفای جائر

یکی دیگر از سختی‌ها و دشواری‌های دوران امامت حضرت امام جواد عَلَیهِ السَّلام، تزویر، ریاکاری و نفاق خلفای جائر بود و یکی از جنبه‌های مبارزه‌ی حضرت امام جواد عَلَیهِ السَّلام مبارزه با خلفای جائر مزور و ریاکار بود. وقتی قدرتمندان از مقابله با اسلام و مسلمین، خود را عاجز می بینند، به حیله‌، ریاکاری و نفاق رو می‌آورند، خلفای معاصر آن بزرگوار هم از این قاعده مستثنی نبود، سعی داشتند تا ریاکارانه از خود چهره‌ای مقدس و طرفدار اسلام بسازند و چون شناخت چنین چهره‌هایی برای مردم مشکل است؛ آن حضرت با آگاهی بخشی؛ نقاب ریا و تزویر را از چهره‌ی خلفا کنار زد و در دوران کوتاه زندگیش با قدرت مزوّر و ریاکار مأمون و معتصم عباسی، مقابله کرد.

جهادی خستگی ناپذیر، مبارزه‌ای نفس‌گیر

در این شرائط پیچیده و دشوار، حضرت امام جواد عَلَیهِ السَّلام با جهادی خستگی ناپذیر، مبارزه‌ای نفس‌گیر؛ وظائف امامت را همانند اسلاف صالح خود به بهترین شیوه و شایسته‌ترین روش عملی ساخت، از دل تمامی تهدیدها، فرصت‌های نابی را برای جهان اسلام بوجود آورد، شیعه را از انحراف محافظت کرد، جامعه اسلامی را از چالش جدی نجات داد، جهان اسلام را رهبرى کرد و اسلام ناب محمدی را بدون پیرایش و انحراف توسعه داد و به دست نسل‌های بعدی سپرد.

موفقیت حضرت امام جواد عَلَیهِ السَّلام در تبلیغ و ترویج دین، در رهبری و هدایت جامعه، در ساماندهی ارکان اصلی شیعه، در مناظرات متعدد، در مبارزه‌ی نفس‌گیر با افکار انحرافی و در جهاد خستگی ناپذیر با خلفای فاسد و فاجر؛ به حدی چشمگیر و پیروزمندانه بود که خلفای غاصب، وجود پر برکت امام را نتوانستند تحمل کنند و سرانجام پس از 18 سال امامت، در آخر ماه ذی‌القعده سال 220 هجری قمری و در سن 25 سالگی، معتصم خلیفه‌ی ملعون عباسی آن بزرگوار را که جوان‌ترین امام بود به شهادت رساند. آن بزرگوار در پایین پای جد بزرگوارش امام کاظم در شهر کاظمین و در زمینی که توسط جدش خریداری شده بود، آرمید.

وَ سَلامٌ عَلَیهِ یوْمَ وُلِدَ وَ یوْمَ یمُوتُ وَ یوْمَ یبْعَثُ حَیا