حقیقت و مرتبه عالی اخلاص

اخلاص پاک و خالص ساختن قصد و نیت برای خداوند تبارک و تعالی و انجام عمل فقط برای خالق هستی است⁽¹⁾. اخلاص به عنوان یک فضیلت متعالی، رکن اساسی نیّت و زیربناى اصلی بندگى است.

حقیقت و مرتبه عالی اخلاص، ویژگی، مراتب و ثمرات اعجازگونه اخلاص در معارف اسلامی و در روایات و احادیث گوناگون بیان شده است و در این نوشتار به بخشی از آن پرداخته می‌شود.

در روایتی پیامبر گرامی اسلام صَلَّى‌الله ‌عَلَیهِ ‌وَآلِهِ ‌وسَلَّم حقیقت و مرتبه عالی اخلاص را بیان کرده است. آن بزرگوار در این رابطه می‌فرماید: إنَّ لِکُلِّ حَقٍّ حَقیقَةً وَ ما بَلَغَ عَبدٌ حَقیقَةَ الاِخلاصِ حَتّی لایُحِبَّ أن یُحمَدَ عَلی شَی‌ءٍ مِن عَمَلٍ لِلّه؛ هر چیزی دارای روح، معنا و حقیقتی است و بنده به معنای واقعی به حقیقت اخلاص نمی‌رسد مگر این‌که دوست نداشته باشد مردم او را برای هیچ یک از کارهایی که برای خدا انجام می‌دهد، ستایش کنند.

مرتبه دانی و مرتبه عالی اخلاص

کارها و اعمالی که ما انجام می‌دهیم اگر نیک و پسندیده نباشد از موضوع بحث خارج است اما اگر نیک و پسندیده باشد با اهداف و اغراض، و با نیت و قصد افراد باید ارزیابى شود تا سطح اخلاص عمل نمایان شود که چند صورت دارد.

1. برای دلخوشی مردم یا برای منافعش، یا برای کسب مقام و منزلت، یا برای جاه طلبى و برترى جویی، یا برای جایگاه اجتماعی صورت گیرد؛ این مورد نیز از موضوع بحث ما خارج است.

2. برای خدا انجام می‌شود، در عین حال دوست ‌داریم مردم از ما تعریف کنند و بگویند: ایشان چقدر آدم خوبی است، در این صورت عمل از اخلاص دور است و ارزش ندارد.

3. برای خدا انجام می‌شود، انتظار ستایش نداریم، در عین حال اگر مردم از ما ستایش کنند؛ خوشمان می‌آید؛ این عمل در مرتبه دانی و پایین اخلاص است.

4. برای خدا انجام می‌شود، انتظار ستایش هم نداریم، اما اگر از مردم سرزنش و ناسزا شنیدیم از کرده خود پشیمان و دلسرد می‌شویم؛ این عمل نیز در مرتبه دانی و پایین اخلاص است.

5. برای خدا انجام می‌شود، انتظار ستایش هم نداریم، اما اگر از مردم سرزنش و ناسزا شنیدیم، پشیمان نمی‌شویم اما ناراحت می‌شویم؛ این عمل نیز در مرتبه دانی و پایین اخلاص است.

اما حقیقت و مرتبه عالی اخلاص این است که کار نیک و پسندیده، برای خدا انجام شود، به دور از هرگونه شائبه مادى و نفسانى، بدون انتظار منفعت و جایگاه، بدون انتظار تعریف و تمجید دیگران و از آن بالاتر این که ستایش یا عدم ستایش دیگران و حتی سرزنش دیگران، هیچ تأثیری در قصد و اراده ما نداشته باشد.

حضرت امام صادق عَلَيْهِ‌الْسَّلام در باره حقیقت و مرتبه عالی اخلاص می‌فرماید: لایَصیرُ العَبدُ عَبداً خالِصا للّهِ تعالى حتّى یَصیرَ المَدحُ و الذَّمُّ عِندَهُ سَواءً لأنَّ المَمدوحَ عِندَ اللّهِ لایصیرُ مَذموما بِذَمِّهِم، و کَذلِکَ المَذمومُ و لاتَفرَحْ بمَدحِ أحَدٍ فإنّهُ لا یزیدُ فی مَنزِلَتِک عِندَ اللّهِ و لا یُغنیک عَنِ المَحکومِ لَکَ و المَقدورِ علَیک و لاتَحزَنْ أیضا بذَمِّ أحدٍ؛ فإنّهُ لا ینقُصُ عَنک ذَرّةً؛ بنده، به حقیقت و مرتبه عالی اخلاص نرید و براى خداى متعال خالص نشود، مگر آن گاه که ستایش و نکوهش مردم برایش یکسان باشد؛ زیرا کسى که نزد خداوند ممدوح باشد، با نکوهش مردم نکوهیده نمى‌شود و هم‌چنین کسى که نزد خدا نکوهیده باشد با مدح کسى ستوده نمى‌شود و از مدح و ستایش احدى نیز شادمان مشو؛ زیرا که ستایش آنان بر منزلت تو نزد خدا نیفزاید و از آنچه براى تو حکم و مقدّر شده بى نیازت نمى‌کند، از نکوهش هیچ کس نیز دلگیر مشو؛ زیرا که آن، از ارزش تو ذرّه‌اى نکاهد.

انسان مخلص برای رسیدن به حقیقت و مرتبه عالی اخلاص، اصلاً کاری به کار مردم ندارد، مردم بدانند یا ندانند، خوششان بیاید یا خوششان نیاید، تعریف کنند یا تعریف نکنند، سرزنش کنند یا سرزنش نکنند؛ هیچ یک از این موارد در انجام عمل تأثیر نداشته باشد، فقط ببیند خدا از او چه خواسته است، دقیقاً آن را انجام دهد و بس. در این هنگام شخص به حقیقت اخلاص راه یافته و به مرتبه عالی اخلاص نائل شده است.

حقیقت و مرتبه عالی اخلاص این است که نه تعریف و تمجید، انسان را به شوق آورد و به انجام کار نیک و پسندیده وادارد، نه سرزنش و ناسزا، انسان را از عمل خیر بازدارد. حقیقت و مرتبه عالی اخلاص این است که عمل نه برای مردم، نه برای کسب مقام و منزلت، نه برای جایگاه اجتماعی، نه برای کسب ثواب یا نه برای نجات از دوزخ؛ انجام شود و قصد و نیت انسان فقط برای رضای خدا، امتثال امر الهی و تقرب به مقام قرب الهی باشد.

حضرت امام علی عَلَيْهِ‌الْسَّلام عبادت مخلصان را عبادت احرار معرفی کرده و حقیقت و مرتبه عالی اخلاص را این گونه معرفی می‌کند: إنّ قَوماً عَبَدُوا اللّهَ رَغبَةً فتِلكَ عِبادَةُ التُّجّارِ، و إنّ قَوماً عَبَدُوا اللّهَ رَهبَةً فَتِلكَ عِبادَةُ العَبيدِ، وَ إنّ قَوما عَبَدُوا اللّهَ شُكرا فتِلكَ عِبادَةُ الأحرارِ؛ گروهى به هواى پاداش خدا را عبادت می‌کنند، و اين عبادتِ سوداگران است و دسته‌اى از روى ترس خدا را عبادت می‌کنند، و اين عبادت بردگان است؛ و گروهى براى سپاسگزارى خدا را عبادت می‌کنند، و اين عبادت آزادگان است.

انسان به حقیقت بندگی نمی‌رسد مگر آن که در عمل از وادی ریا گریخته و به حقیقت و مرتبه عالی اخلاص رسیده باشد.

به حریم قرب خدا کسی ز ره ریا ننهاده پا 

نرسی به قرب خدا اگر نشود بری دلت از ریا

***

گر قصد شما دیدن آن خانه جان است

اول رخ آئینه به صیقل بزدائید

مولانا در دفتر دوم مثنوی معنوی داستانی را از مرید تازه‌کار نقل می‌کند که شیخ خود را به خانه نوساز خود دعوت کرد و شیخ برای این که به نومرید خود سطح آموخته‌هایش را بفهماند و بهره او را از حقیقت و مرتبه عالی اخلاص نمایان سازد؛ او را امتحان می‌کند:

خانه‌ای نو ساخت روزی نو مرید 

پیر آمد خانهٔ او را بدید

گفت شیخ آن نو مرید خویش را 

امتحان کرد آن نکو اندیش را

روزن از بهر چه کردی ای رفیق 

گفت تا نور اندر آید زین طریق

گفت آن فرعست این باید نیاز 

تا از این ره بشنوی بانگ نماز

امید که همه ما و خاصه آنان که ادعای ایمان و اعتقاد دارند به خصوص آنانی که ادعای انقلابی، جهادی، بسیجی، خیّر بودن دارند؛ با کمک و راهنمایی حدیث پیامبر گرامی اسلام صَلَّى‌الله ‌عَلَیهِ ‌وَآلِهِ ‌وسَلَّم و امام صادق عَلَيْهِ‌الْسَّلام، خود را به حقیقت و مرتبه عالی اخلاص برسانیم و روز قیامت دست خالی محشور نشویم. ان شاءالله

(1)معنای اخلاص به تعبیر خواجه عبدالله انصاری: تصفیة العمل من کل شوب؛ پاک کردن عمل از هر شائبه غیر خدایی و به تعبیر شیخ بهائی: تنزیة العمل بان یکون لغیره الله فیه نصیب؛ در انجام عمل برای غیر خدا هیچ نصیب و بهره‌ای نباشد. خالی بودن عمل از اهداف غیر الهی.