احکام ضروری طهارت

احکامی که برای طهارت لازم است بدانیم

مقدمه

آیه وضو و غسل

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا»^([1]) ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هنگامی که به نماز می‌ایستید، صورت و دستها را تا آرنج بشویید! و سر و پاها را تا مفصل مسح کنید! و اگر جنب باشید، خود را بشویید و غسل کنید!

آیه تیمّم

«وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»^([2]) و اگر بیمار یا مسافر باشید، یا یکی از شما از محل پستی آمده و قضای حاجت کرده، یا با زنان آمیزش کرده‌اید و آب برای غسل یا وضو نیابید، با خاک پاکی تیمم کنید! و از آن، بر پیشانی و دستها بکشید! خداوند نمی‌خواهد مشکلی برای شما ایجاد کند؛ بلکه می‌خواهد شما را پاک سازد و نعمتش را بر شما تمام نماید؛ شاید شکر او را بجا آورید!

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلا جُنُبًا إِلا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا»^([3]) ای اهل ایمان، هرگز در حال مستی به نماز نایستید تا بفهمید چه می‌گویید و چه می‌کنید و نه در حال جنابت به مساجد آیید مگر آنکه رهگذر باشید تا وقتی که غسل کنید. و اگر بیمار بودید یا آنکه در سفر باشید یا قضاء حاجتی دست داده باشد یا با زنان مباشرت کرده‌اید و آب برای تطهیر و غسل نیافتید پس به خاک پاک تیمم کنید، آن‌گاه صورت و دستها را با آن مسح کنید، که خدا بخشنده و آمرزنده است.

احکام ضروری وضو

واجبات وضو

1. آب وضو مطلق باشد (مطلق بودن آب، شرط واقعی است پس اگر نداند یا فراموش کند که آب مضاف است وضوی او باطل است)؛
2. آب وضو پاک باشد (شرط واقعی پس اگر نداند یا فراموش کند که آب نجس است وضوی او باطل است)؛
3. آب وضو مباح باشد (متعلق خمس نباشد) مباح بودن آب شرط علمی است پس اگر نداند یا فراموش کند که آب غصبی است، وضو او صحیح است؛
4. ظرف آب وضو مباح باشد. (متعلق خمس نباشد)؛
5. ظرف آب وضو طلا و نقره نباشد؛
6. ممنوعتی برای استفاده از آب نداشته باشد (کسی که می‌ترسد که اگر وضو بگیرد مریض شود یا اگر آب را به مصرف وضو برساند تشنه بماند، نباید وضو بگیرد)؛
7. وقت برای وضو و نماز کافی باشد؛
8. مانعی از رسیدن آب در اعضای وضو نباشد؛
9. اعضای وضو موقع شستن و مسح کردن پاک باشد؛
10. خود وضو بگیرد؛
11. ترتیب بین اعضاء رعایت شود: اوّل: صورت، دوّم: درست راست، سوّم: دست چپ، چهارم: مسح سر، پنجم: مسح پای راست و ششم: مسح پای چپ؛
12. موالات بیت اعمال وضو رعایت شود (کارهای وضو را پشت سر هم انجام دهد)؛
13. برای خدا و برای انجام فرمان خداوند وضو بگیرد «قُربُةً اِلی الله وَ خَالِصاً لله» (برای خنک شدن نباشد).

واجبات مسح سر

1. مسح با کف دست یا انگشتان باشد؛
2. موضع مسح باید پاک باشد؛
3. موضع مسح باید خشک باشد؛
4. بر موضع مسح مانع نباشد (موهای جاهای دیگر سر مانع است)؛
5. مسح باید با رطوبت وضو باشد؛
6. جلوى سر مسح شود؛
7. دست بر سر کشیده شود؛
8. دست نباید به حدی کشیده شود که به پیشانی برسد.

واجبات مسح پا

1. مسح با کف دست یا انگشتان باشد؛
2. موضع مسح باید پاک باشد؛
3. موضع مسح باید خشک باشد؛
4. بر موضع مسح مانع نباشد؛
5. مسح باید با رطوبت وضو باشد؛
6. روی پا تا مفصل مسح شود؛
7. دست بر روی پا کشیده شود؛

حد مسح پا در وضو

مسح از سر یکی از انگشت‌های پا تا برآمدگی روی پا واجب است، اگرچه تا مفصل بهتر است: آیات عظام امام، فاضل، مکارم، وحید و زنجانی.

مسح پا باید تا مفصل باشد: خامنه‌ای و سبحانی.

مسح پا باید تا مفصل باشد بنا بر احتیاط واجب: خویی، تبریزی، سیستانی، صافی، گلپایگانی، اراکی و هاشمی.

نحوه وضو گرفتن

1. شستن صورت از رستنگاه موی سر تا انتهای چانه و در عرض، به اندازه فاصله بین انگشت ابهام و انگشت وسط (اگر موی صورت کم پشت باشد باید آب پوست برسد)؛
2. شستن دست راست سپس دست چپ از مرفق تا سرانگشتان؛
3. مسح قسمت جلوی سر؛
4. مسح پای راست و سپس پای چپ از سر انگشتان تا مفصل.

مسئله

برای آنکه یقین کند تمام حد را در صورت و دست شسته، باید مقداری بیشتر از حد مذکور را بشوید.

شستن دست و صورت بیش از دو مرتبه جایز نیست و شستن دست چپ به احتیاط واجب یک مرتبه شسته شود: تبریزی و مکارم.

برای چه اعمالی وضو واجب است؟

1. برای تمام نمازها غیر از نماز میت (شرط صحت)،
2. برای سجده و تشهّد فراموش شده (شرط صحت)؛
3. برای طواف واجب (شرط صحت)؛
4. مسح خطوط قرآن کریم و اسماء الهی و نام انبیا و ائمه (شرط جواز)؛
5. اگر نذر یا عهد کرده یا قسم خورده باشد که وضو بگیرد؛

وضو برای خواندن قرآن کریم شرط کمال است؛

وضوی جنب برای غذا خوردن، برای برطرف شدن کراهت است.

چه چیزهایی وضو را باطل می‌کند؟

1. بیرون آمدن بول؛
2. بیرون آمدن غائط؛
3. خارج شدن باد معده؛
4. کاری که موجب غسل شود مانند: جنابت یا مس میت؛
5. خوابی که به واسطه آن چشم نبیند و گوش نشنود؛
6. چیزهایی که عقل را زائل کند مانند: دیوانگی، مستی و بیهوشی؛
7. عادات زنانه.

احکام ضروری غسل

غسل‌های واجب

1. غسل جنابت؛
2. غسل حيض؛
3. غسل نفاس؛
4. غسل استحاضه؛
5. غسل مس ميت؛
6. غسل ميت؛
7. غسلی که به واسطه نذر و قسم و مانند اينها واجب می شود.

علاوه بر غسل‌های ذکر شده، غسل دیگری را آیات عظام زنجانی و سیستانی به عنوان احتیاط واجب ذکر کرده و فرموده‌اند: کسی که در موقع گرفتن کامل خورشید و ماه نماز آیات را عمدا نخوانده باشد؛ بنا بر احتیاط واجب برای قضای نماز آیات باید غسل کند.

واجبات غسل

1. آب غسل مطلق باشد؛
2. آب غسل پاک باشد؛
3. آب غسل مباح باشد (متعلق خمس نباشد)؛
4. محل غسل و محل ریزش آب و ظرف و شیر آب مباح باشد (متعلق خمس نباشد)؛
5. ممنوعتی برای استفاده از آب نداشته باشد (کسی که می‌ترسد که اگر غسل کند، مریض شود یا اگر آب را به مصرف غسل برساند تشنه بماند، نباید غسل کند)؛
6. وقت برای غسل و نماز کافی باشد؛
7. مانعی از رسیدن آب در بدن نباشد؛
8. بدن پاک باشد؛
9. خودش غسل کند؛
10. نوع غسل را مشخص نماید؛
11. ترتیب بین اعضاء رعایت شود: اوّل: شستن تمام سر و گردن، دوّم:شستن تمام نیمه راست بدن و سوّم: شستن تمام نیمه‌ی چپ بدن (برای آنکه یقین کند تمام قسمت را شسته باید مقداری از گردن و تمام عورت و ناف را با شستن راست و چپ بشوید)؛
12. بدن و موها را بشوید؛
13. برای خدا و برای انجام فرمان خداوند غسل کند «قُربُةً اِلی الله وَ خَالِصاً لله» (برای تمیز شدن نباشد).

برای چه مواردی باید غسل واجب را انجام داد؟ (کسی که غسل بر عهده اوست)

1. برای تمام نمازها غیر از نماز میت؛
2. برای سجده و تشهّد فراموش شده؛
3. برای طواف واجب؛
4. برای روزه ماه رمضان و قضای آن (تعمّد بقا تا اذان صبح بدون غسل جنابت، حیض و نفاس تا اذان صبح باعث بطلان روزه است.)

مسئله

غسل جنابت، حیض و نفاس در صحت نماز و طواف واجب و روزۀ ماه رمضان و قضای آن، شرط واقعی است.

غسل جنابت، مجزی از تمام غسل‌ها است: همه مراجع.

غسل جنابت و مسِ میت برای هر واجبی که طهارت از حدث در آن شرط است، واجب است.

تعمّد بقا تا اذان صبح بدون غسل مس میت باعث بطلان روزه نمی‌شود.

تعمّد بقا تا اذان صبح بدون غسل جنابت، حیض و نفاس، باعث بطلان روزه مستحبی نمی‌شود: همه مراجع غیر از سبحانی.

تعمّد بقا تا اذان صبح بدون غسل جنابت، حیض و نفاس، در روزه واجب غیر ماه رمضان و قضای آن بنا بر احتیاط واجب مبطل است: اراکی، بهجت و سبحانی. سایر مراجع: مبطل نیست.

برای جنب چه چیزهایی حرام است؟

1. ‏‏مس قرآن کریم و اسماء الهی و نام انبیا و ائمه؛
2. ورود به مسجد الحرام و مسجد النبی مطلقاً؛
3. ورود به مساجد و بقاء متبرکه ائمه اطهار(غیر عبوری)؛
4. قرار دادن اشیاء در مساجد؛
5. خواند سوره‌های سجده دار.

چيزهای که بر جنب مکروه است

1. خوردن و آشاميدن، ولی اگر وضو بگيرد مکروه نيست؛
2. خواندن بيشتر از هفت آيه از سوره هايی که سجده واجب ندارد؛
3. رساندن جايی از بدن به جلد و حاشيه و بين خطهای قرآن؛
4. همراه داشتن قرآن کریم؛
5. خوابيدن، ولی اگر وضو بگيرد يا به واسطه نداشتن آب، بدل از غسل تيمم کند، مکروه نيست؛
6. خضاب کردن به حنا و مانند آن؛
7. ماليدن روغن به بدن؛
8. نزدیکی کردن برای کسی که در خواب جنب شده است.

غسل‌های جایگزین وضو

هیچ غسلی غیر از غسل جنابت مجزی از وضو و اغسال دیگر نیست: امام، خامنه‌ای، جوادی، گلپایگانی، بهجت، صافی، سبحانی، فاضل.

تمام اغسال واجب و مستحب (ثابت شده) مجزی از وضو است غیر از استحاضه متوسطه: خوئی، تبریزی، سیستانی، نوری، وحید، مکارم، زنجانی و هاشمی.

غسل‌های مستحبی

غسل‌های زمانی

غسل‌های مکانی

غسل‌های فعلی

(مانند غسل زیارت ائمه و غسل زنی که برای غیر شوهرش بوی خوش استعمال کرده است)

احکام ضروری تیمم

واجبات تیمم

1. خاک، ريگ، کلوخ و سنگ باید پاک باشد؛
2. خاک، ريگ، کلوخ و سنگ باید مباح باشد (متعلق خمس نباشد)؛
3. محلی که در آن می‌خواهد تیمم بگیرد نباید غصبی باشد؛
4. اعضای، بدون عذر پاک باشد؛
5. مانع غیر عذری بر اعضا نباشد؛
6. تیمم برای نماز واجب بعد از داخل شدن وقت باشد؛
7. خود تیمم کند؛
8. ترتیب بین اعضاء حفظ شود: اوّل زدن كف دو دست با هم بر چيزی كه تيمم به آن صحيح است، دوّم كشيدن كف هر دو دست به تمام پيشانی و ابروها تا بالای بينی، سوّم كشيدن كف دست چپ به تمام پشت دست راست و چهارم كشيدن كف دست راست به تمام پشت دست چپ؛
9. کف دست را بر پیشانی و دست‌ها بکشد؛
10. مسح پیشانی و دست‌ها از بالا به پایین باشد؛
11. موالات بیت اعمال تیمم رعایت شود (کارهای تیمم را پشت سر هم انجام دهد)؛
12. به قصد قربت و برای انجام فرمان خداوند باشد (در موقع نيت بايد معين كند كه تيمم او بدل از غسل است يا بدل از وضو و اگر بدل از غسل باشد، بايد آن غسل را معين نمايد)؛

مواردی که باید تیمم کرد

تهيه آب یا دسترسی به آب برای وضو يا غسل ممکن نباشد؛

تهيه آب یا دسترسی به آب برای وضو يا غسل خطر داشته باشد؛

استعمال آب برای فرد ضرر داشته باشد؛

فقط آب موجود برای رفع تشنگی باشد؛

آب به اندازه پاک کردن بدن یا لباس باشد؛

آب موجود یا ظرف آن، مباح نباشد؛

وقت برای وضو یا غسل نداشته باشد.

چيزهايی که تيمم به آنها صحيح است

خاک، ريگ، کلوخ، سنگ و گرد متراکم

مسئله

چيزهايی كه وضو را باطل می كند، تيمم بدل از وضو را هم باطل می كند.

چيزهايی كه غسل را باطل می نمايد، تيمم بدل از غسل را هم باطل می نمايد.

کسی که دارای حدث اکبر غیر از جنابت است برای نماز باید دو تیمم نماید.

[1]. سوره مائده آیه 6.

[2]. سوره مائده آیه 6

[3]. سوره نساء آیه ٤٣.