مقام مادر

مادر در تاریخ و زندگی بشر، همواره مقامی بلند داشته و آثار ادبی بسیاری درباره مقام مادر تدوین شده است. داستان ها و شعرهای مادرانه یکی از پر تکرارترین آثار ادبی این مرز و بوم است که نکته ها و آموزه های خواندنی و شنیدنی و حکمت آمیز بسیار دارد.

مادر، مظهر مهر و صفا، عشق و محبت، عاطفه و احساس است.

مادر، دارای فضیلتی ملکوتی است که از عالم قدس به عالم خاکی فرود آمده است.

عاطفه مادری، بارقه رحمت الهی است که قلب و جان مادر به آن آمیخته و عطوفت و رحمت در وجود مادر تجسم یافته است.

مادر، قلب خانه، حقیقت زندگی و رکن خانواده است.

مادر، معلمی است که برای پرورش فرزند خود، از همه هستی خود مایه می گذارد.

مادر، هنرمندی است که برای تربیت فرزند خود همه زیبایی های وجود خود را بکار می گیرد.

مادر، ایثارگری است که برای تجلی فضیلت های انسانی همه غرور خود را با عشق، فدای فرزند می کند.

مادر در تاریخ و زندگی بشر، همواره مقامی بلند داشته و آثار ادبی بسیاری درباره مقام مادر تدوین شده است. داستان ها و شعرهای مادرانه یکی از پر تکرارترین آثار ادبی این مرز و بوم است که نکته ها و آموزه های خواندنی و شنیدنی و حکمت آمیز بسیار دارد.

در میان اقوام و ملل و ادیان و مذاهب، مادر دارای مقام والا و ارزشمندی است. در این میان اسلام برای مقام و منزلت مادر بیش از دیگر ادیان جایگاه بلند و رفیعی قائل شده است تا آن جایی که خداوند تبارک و تعالی در قرآن کریم بیش از اقشار دیگر جامعه به محبت به مادر در کنار پدر، سفارش کرده است. قرآن کریم در آیه 15 سوره احقاف بر احسان و نیکی به پدر و مادر تأکید کرده و می فرماید: وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا؛ ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش احسان و نیکی کند.

خداوند تبارک و تعالی احسان و نیکی به پدر و مادر را از صفات انبيا دانشته است و در قرآن کریم در مورد حضرت عيسى عليه السلام، توصيفِ  «بَرًّا بِوالِدَتِي» و در مورد حضرت يحيى عليه السلام  «بَرًّا بِوالِدَيْهِ» بیان فرموده است.

توحید و تکریم مادر

مقام و جایگاه مادر آن چنان والا و ارزشمند است که خداوند تبارک و تعالی در قرآن کریم، احسان و نیکی به پدر و مادر را در کنار مهمترین و اساسی ترین فرمان، یعنی توحید، قرار داده است. قرآن کریم در آیه 36 سوره نساء، پس از نهی مردمان از شرک و بت پرستی، به احسان و نیکی به پدر و مادر سفارش کرده و می فرماید: وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً؛ هیچ چیز را همتای او قرار ندهید! و به پدر و مادر، احسان و نیکی کنید. و یا در آیه 151 سوره انعام، در یک جدال احسن، پس از نفی شرک، احسان و نیکی به پدر و مادر را سفارش کرده است و می فرماید: أَلاَّ تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً؛ و آن اینکه به هیچ وجه شرک به خدا نیاورید، و به پدر و مادر احسان و نیکی کنید. و یا در آیه 13 و 14 سوره لقمان، یکی از سفارشات حضرت لقمان به فرزندش را بعد از دوری از شرک، نیکی به پدر و مادر قرار داده است: وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِک بِاللَّهِ ۖ إِنَّ الشِّرْک لَظُلْمٌ عَظِيمٌ . وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ؛ به یاد آور هنگامی را که لقمان فرزندش را موعظه کرد و گفت: پسرم! چیزی را همتای خدا قرار مده که شرک، ظلم بزرگی است و ما به انسان درباره پدر و مادرش سفارش کردیم.

پرستش خداوند و تکریم مادر

مقام و جایگاه مادر آن چنان والا و ارزشمند است که خداوند تبارک و تعالی در قرآن کریم، در کنار حق خود، حق پدر و مادر را قرار داده است و احسان و نیکی به پدر و مادر را در کنار مهمترین و اساسی ترین وظیفه بشر یعنی پرستش دستور داده است. قرآن کریم در آیه 83 سوره بقره، از بنی اسرائیل پیمان می گیرد تا جز خداوند یگانه را پرستش نکنند و به پدر و مادر احسان و نیکی نمایند: وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا؛ و چون از فرزندان اسرائيل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را پرستش نکنید؛ و به پدر و مادر احسان و نیکی کنید. و یا در آیه 23 سوره اسراء، در مقام توصیه های اخلاقی بعد از فرمان پرستش خداوند تبارک و تعالی احسان و نیکی به پدر و مادر را فرمان داده و می فرماید: وَ قَضى رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً؛ و پروردگارت فرمان داد: جز او را نپرستید! و به پدر و مادر احسان و نیکی کنید.

احسان و نیکی بیشتر، به مادر

از آن جایی که مادر بخاطر آسايش فرزند، بیشتر احساس مسئولیت می کند و برای راحتی فرزند، بیشتر زحمت می کشد و برای پرورش فرزند، از خواب و خوراک خود صرف نظر می کند و برای تربیت فرزند، جانش را به خطر می اندازد و نقش مؤثرتر از پدر دارد؛ در دین مبین اسلام، احسان و نیکی به مادر بيشتر مورد توجه قرار گرفته و بر آن بیشتر تأکيد شده است تا آن جایی که برای مادر حق ويژه اى، بيش از پدر، قائل شده است و در کتب روایی باب ویژه ای برای مادر به نام باب استحباب الزیاده فی بر الام علی بر الاب اختصاص داده شده است.

بر همین اساس، خداوند تبارک و تعالی در قرآن کریم، برای مادر مقام و منزلتِ والا و ارزشمند قائل شده و  در دو آیه پس از فرمان احسان و نیکی به پدر و مادر، از رنج مادر سخن به میان آورده است و دشوارى دوران باردارى، زايمان، شيردهى و تربیت فرزند را گوش زد کرده و به پاس تحمل رنج مادرانه؛ فرزندان را به احسان و نیکی به پدر و مادر دستور داده است.

قرآن کریم در آیه 15 سوره احقاف به احسان و نیکی به پدر و مادر توصیه کرده و در ادامه سخن از رنج مادر در بارداری تا چهل سالگی به میان می آورد و می فرماید: وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا ۖ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کرْهًا وَوَضَعَتْهُ کرْهًا ۖ وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا ۚ حَتَّىٰ إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً؛ ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش احسان و نیکی کند، به خصوص به مادر، چرا که مادرش او را با ناراحتی حمل می کند و با ناراحتی بر زمین می گذارد؛ و دوران حمل و از شیر بازگرفتنش سی ماه است؛ تا زمانی که به کمال قدرت و رشد برسد و به چهل سالگی بالغ گردد. و یا در آیه 14 سوره لقمان با همان سیاق آیه 15 سوره احقاف ضمن توصیه به احسان و نیکی به پدر و مادر؛ سخن از دشواری های بارداری و شیر دهی مادر به میان می آورد و می فرماید: وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَىٰ وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ أَنِ اشْکرْ لِي وَلِوَالِدَيْک إِلَيَّ الْمَصِيرُ؛ و ما به انسان درباره پدر و مادرش سفارش کردیم به خصوص به مادر، چرا که با بارداری و شیر دهی به مدّت دو سال؛ هر روز رنج تازه ای می کشد و ناتوانیش افزوده می شود، پس به او به او توصیه کردم که برای من و برای پدر و مادرت شکر بجا آور که بازگشت همه به سوی من است!

امام صادق علیه السّلام در باب مقام و منزلت مادر روایتی را از پیامبر گرامی اسلام نقل می کند که شخصی خدمت آن بزرگوار رسید و عرضه داشت: یا رسول الله من ابر؟؛ به چه کسی احسان و نیکی کنم؟ و پیامبر گرامی اسلام فرمود: اُمُّک؛ به مادرت احسان و نیکی کن. آن شخص پرسید بعد از آن به چه کسی احسان و نیکی کنم؟ و پیامبر گرامی اسلام فرمود: اُمُّک؛ به مادرت احسان و نیکی کن. آن شخص برای سوم پرسید بعد از آن به چه کسی احسان و نیکی کنم؟ و پیامبر گرامی اسلام فرمود: اُمُّک؛ به مادرت احسان و نیکی کن و آن شخص برای بار چهارم پرسید بعد از آن به چه کسی احسان و نیکی کنم؟ و پیامبر گرامی اسلام فرمود: اباک؛ به پدرت احسان و نیکی کن.

نقش مادرانه

مقام و منزلت مادر و جایگاه بلند وی، بخاطر نقش تربیتی مادر است و فرمان احسان و نیکی به مادر به پاس این نقش مهم و اساسی است و اگر قرآن کریم، مسئولیت مادر را از زمان بارداری تا چهل سالگی قرار داده است؛ بخاطر نقش مؤثر مادر در تربیت فرزند است: حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کرْهًا وَوَضَعَتْهُ کرْهًا ۖ وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا ۚ حَتَّىٰ إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً؛ مادر او را با ناراحتی حمل می کند و با ناراحتی بر زمین می گذارد؛ و دوران حمل و از شیر بازگرفتنش سی ماه است؛ تا زمانی که به کمال قدرت و رشد برسد و به چهل سالگی بالغ گردد.

فرمان خداوند تبارک و تعالی در احسان و نیکی به مادر بخاطر استحکام بنياد و بنیان خانواده است و اگر رنج و زحمت مادرانه را گوش زد می کند، بخاطر برانگيختن عاطفه فرزندی در احسان و نیکی است تا بنياد خانواده مستحکم گردد.

عظمت حق مادر

عظمت و بلندای حق مادر به گونه ای است که کسی نمی تواند حتی حق یک شب بیداری مادرش را ادا نماید چه رسد به همه حقوق مادر. در روایت است که مردى در هنگام طواف، مادرش را به دوش گرفته بود و تا چشمش به پيامبر گرامی اسلام افتاد، از آن بزرگوار پرسيد: آيا حقّ مادرم را ادا کرده ام؟ حضرت فرمود: حتّى حقّ يکى از ناله هاى زمان زايمان را ادا نکرده ای.

حقوق مادر

حضرت امام زین العابدین علیه السلام درباره حق مادر و عظمت و منزلت وی می فرماید: وَ أَمّا حَقُّ أُمِّکَ أَنْ تَعْلَمَ أَنَّها حَمَلَتْکَ حَیْثُ لایَتَحَمَّلُ أَحَدٌ أَحَدا، وَ أَعْطَتْکَ مِنْ ثَمَرَهِ قَلْبِها ما لا یُعْطِی أَحَدٌ أَحَدا وَ وَقَتْکَ بِجَمیِع جَوارِحِها وَ لَمْ تُبالِ أَنْ تَجُوعَ وَ تُطْعِمَکَ وَ تَعْطَشَ وَ تَسْقِیَکَ وَ تَعْری وَ تَکْسُوکَ وَ تَضْحی وَ تُضِلَّکَ تَهْجُرَ النَّوْمَ لِأَجلِکَ وَ وَقَتْکَ الْحَرَّ و الْبَرْدَ لِتَکُونَ لَها فَإِنَّکَ لا تُطِیقُ شُکْرَها إِلاّ بِعَوْنِ اللّه ِ وَ تَوْفِیقِهِ.

حق مادر بر تو این است که بدانی او:

تو را حمل کرد، آن گونه که هیچ کس، دیگری را حمل نمی کند

و از میوه قلبش به تو داد که هیچ کس به دیگری نمی دهد

تو را با جمیع اعضا و جوارحش در آغوش گرفت

و باکی نداشته از این که گرسنه بماند؛ در حالی که تو را سیر کرده است

و باکی نداشته از این که خود تشنه باشد؛ در حالی که تو را سیراب ساخته است

و هراس نداشته که خود برهنه باشد؛ در حالی که تو را پوشانده است

و باکی نداشته در آفتاب باشد تا تو در سایه در آسایش باشی

خواب را به خاطر تو ترک کرده تا تو در آرامش باشی

و تو را از سرما و گرما محافظت کرد

و تو نمی توانی شکرگزار خدمات او باشی مگر به یاری و توفیق پروردگار.

مصادیق تکریم

خداوند تبارک و تعالی در قرآن کریم، بخاطر اهمیت تکریم پدر و مادر و خاصه مادر، مصادیق احسان و نیکی را با پنج دستور اخلاقی بیان فرموده است. آنان را ميازار، با آنان درشتى مکن، با احترام با آنان سخن بگوى، پر و بال تواضع را با کمال مهربانی در برابر آنان به گستران و دعاگوی آنان باش. آیه 23 و 24 سوره اسراء: وَقَضَىٰ رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا ۚ إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا . وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا؛ و پروردگارت فرمان داده: جز او را نپرستید! و به پدر و مادر نیکی کنید! هرگاه یکی از آن دو، یا هر دوی آنها، به سن پیری رسند، کمترین اهانتی به آنها روا مدار! و بر آنها فریاد مزن! و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو! پر و بال تواضع و تکریم را با کمال مهربانی در برابر آنان فرود آر! و بگو: «پروردگارا! همان گونه که آنها مرا در کودکی تربیت کردند، مشمول رحمتشان قرار ده.

یادآوری این نکته لازم است که در تقویم جمهوری اسلامی ایران، بیستم جمادی الثانی، به عنوان روز مادر نام گذاری شده است. برای تجلیل و تکریم مقام والای مادر، روز ولادت بزرگ بانویی روز مادر شده است که نمونه در تاریخ بشر ندارد؛ مادری که از دامان او خورشید نبوت و ولایت درخشیده و در آغوش او ستاره‌های فروزان امامت قرار گرفته است. بانوی بزرگواری که از نظر مقامات معنوى، علمى و معرفتى به مرتبه‏ انبیا و اولیا رسیده و سرور همه زنان هستی گشته است یعنی حضرت فاطمه ی زهرا سلام الله علیها. و این یکی از بزرگترین افتخارات جمهوری اسلامی ایران است.