مناجات شعبانیه:
مناجات شعبانیه از صنایع ادبی و کلامی مانند “صنعت عوض” “صنعت تشبیه” “قیاس اولویت” به زیباترین شکل استفاده شده است.
صنعت عوض
در صنعت عوض، بنده ضمن اعتراف به کوتاهی خود، ادعا می‌کند که اگر آن‌چه خداوند از من انتظار داشته، روز قیامت همراه خود نیاورده‌ام؛ در عوض دست خالی که نیامده ام، بلکه چیز دیگری آورده‌ام.
صنعت تشبیه
در صنعت تشبیه از خداوند می‌خواهیم، در آخرت مشابه دنیا با ما رفتار کند، همان گونه که در دنیا با ما رفتار عطوفانه داشتی، در آخرت هم با ما رفتار عطوفانه داشته باش.
قیاس اولویت
در قیاس اولویت از خداوند می‌خواهیم اگر در دنیا کمالی شامل بندگان شده باشد به طریق اولی در آخرت کامل‌تر آن باید شامل بندگان شود. همان گونه که بندگان در دنیا از انواع نعمت‌ها برخوردار بودند؛ در آخرت که جای ظهور کمالات است، به طریق اولی باید از انواع نعمت‌ها بهره مند باشند.
در مناجات شعبانیه از صنایع ادبی و کلامی مانند “صنعت عوض” “صنعت تشبیه” “قیاس اولویت” به زیباترین شکل استفاده شده است که به بخشی از آن اشاره می‌شود.
صنعت عوض
در صنعت عوض، بنده ضمن اعتراف به کوتاهی خود، چیز دیگری را به درگاه خداوند ارائه می‌دهد و ادعا می‌کند که اگر آن‌چه خداوند از من انتظار داشته، روز قیامت همراه خود نیاورده‌ام؛ در عوض دست خالی که نیامده ام بلکه چیز دیگری آورده‌ام. بخشی از مناجات شعبانیه این گونه است که به آن اشاره می‌شود:
- اگر عملم کم و کوچک است، در عوض امیدم به بخشش تو بزرگ است: إِلَهِي إِنْ كَانَ صَغُرَ فِي جَنْبِ طَاعَتِكَ عَمَلِي فَقَدْ كَبُرَ فِي جَنْبِ رَجَائِكَ أَمَلِي؛ خدایا اگر عملم در برابر طاعتت کوچک است، همانا آرزویم در برابر امید به تو بزرگ است؛
- اگر عمل کم و کوچکم مرا به تو نزدیک نمی‌کند؛ در عوض اعتراف به گناهم را وسیله نزدیکی‌ام قرار ده: وَ إِنْ كَانَ قَدْ دَنَا أَجَلِي وَ لَمْ يُدْنِنِي مِنْكَ عَمَلِي فَقَدْ جَعَلْتُ الْإِقْرَارَ بِالذَّنْبِ إِلَيْكَ وَسِيلَتِي؛ و اگر مرگم فرا رسد و عملم مرا به تو نزدیک نکرده باشد، اعتراف به گناهم را وسیله نزدیکی‌ام قرار ده.
- اگر من سزاوار رحمت نیستم، در عوض تو شایسته بخشش هستی: إِلَهِي إِنْ كُنْتُ غَيْرَ مُسْتَأْهِلٍ لِرَحْمَتِكَ فَأَنْتَ أَهْلٌ أَنْ تَجُودَ عَلَيَّ بِفَضْلِ سَعَتِكَ؛ خدایا اگر من به خاطر رفتارم سزاوار رحمت نیستم، تو به فضلت، شایسته بخشش هستی.
- اگر خطا دارم در عوض حسن اعتماد دارم پس همان گونه که خطاهایم مرا از نظرت انداخته، با حسن اعتمادم آن را جبران فرما: إِلَهِي إِنْ كَانَتِ الْخَطَايَا قَدْ أَسْقَطَتْنِي لَدَيْكَ فَاصْفَحْ عَنِّي بِحُسْنِ تَوَكُّلِي عَلَيْكَ؛ خدایا اگر خطاهایم مرا از نظرت انداخته، به خاطر حسن اعتمادم بر تو از گناهانم چشم پوشى کن.
- اگر گناهانم مرا دور کرده در عوض یقین به کرمت مرا نزدیک کرده است: إِلَهِي إِنْ حَطَّتْنِي الذُّنُوبُ مِنْ مَكَارِمِ لُطْفِكَ فَقَدْ نَبَّهَنِي الْيَقِينُ إِلَى كَرَمِ عَطْفِكَ؛ خدایا اگر گناهانم مرا از لطفت انداخته، اما یقین به کرم عنایت‌ات هوشیارم ساخته است.
- اگر غفلت مرا به خواب برده، در عوض معرفت به نعمت‌هایت مرا بیدار کرده است: إِلَهِي إِنْ أَنَامَتْنِي الْغَفْلَةُ عَنِ الاسْتِعْدَادِ لِلِقَائِكَ فَقَدْ نَبَّهَتْنِي الْمَعْرِفَةُ بِكَرَمِ آلائِكَ؛ خدایا اگر براى دیدارت، غفلت مرا به خواب برده، ولى معرفت به نعمت هاى کریمانه‌ات مرا بیدار ساخته است.
- اگر مجازاتت مرا به آتش بخواند در عوض ثوابت مرا به سوى بهشت می‌خواند: إِلَهِي إِنْ دَعَانِي إِلَى النَّارِ عَظِيمُ عِقَابِكَ فَقَدْ دَعَانِي إِلَى الْجَنَّةِ جَزِيلُ ثَوَابِكَ؛ خدایا اگر بزرگى مجازاتت مرا به سوى آتش فرا خوانده، هرآینه ثواب فراون‌ات مرا به سوى بهشت خوانده است.
- اگر بخاطر عملم محروم شوم در عوض بخاطر دریای بخشش‌ات امیدوارم: إِلَهِي كَيْفَ أَنْقَلِبُ مِنْ عِنْدِكَ بِالْخَيْبَةِ مَحْرُوماً وَ قَدْ كَانَ حُسْنُ ظَنِّي بِجُودِكَ أَنْ تَقْلِبَنِي بِالنَّجَاةِ مَرْحُوما؛ خدایا چگونه از بارگاهت نااُمید و محروم بازگردم، درحالی که بخشش فراونت مرا خوش گمان ساخته است.
- اگر به جرمم بگیرى، من تو را به عفوت بگیرم و اگر به گناهانم بنگرى، من به آمرزشت بنگرم: إِلَهِي إِنْ أَخَذْتَنِي بِجُرْمِي أَخَذْتُكَ بِعَفْوِكَ وَ إِنْ أَخَذْتَنِي بِذُنُوبِي أَخَذْتُكَ بِمَغْفِرَتِكَ وَ إِنْ أَدْخَلْتَنِي النَّارَ أَعْلَمْتُ أَهْلَهَا أَنِّي أُحِبُّكَ؛ خدایا اگر مرا بر جرمم بگیرى، من نیز تو را به عفوت بگیرم و اگر به گناهانم بنگرى، جز به آمرزشت ننگرم و اگر مرا وارد دوزخ کنى، به اهل آتش اعلام می‌کنم که تو را دوست دارم.
صنعت تشبیه
در صنعت تشبیه از خداوند می‌خواهیم، در آخرت مشابه دنیا با ما رفتار کند، همان گونه که در دنیا با ما رفتار عطوفانه داشتی، در آخرت هم با ما رفتارعطوفانه داشته باش. بخشی از مناجات شعبانیه این گونه است که به آن اشاره می‌شود:
- کریم همیشه کریم است و رحیم همیشه رحیم است و بزرگوار همیشه بزرگوار است، پس همان‌گونه که در دنیا مرا از رحمتت بهره‌مند ساختی؛ همانند آن، در آخرت نیز مرا از رحمتت بهره‌مند ساز: إِلَهِي لَمْ يَزَلْ بِرُّكَ عَلَيَّ أَيَّامَ حَيَاتِي فَلا تَقْطَعْ بِرَّكَ عَنِّي فِي مَمَاتِي؛ ای خدای مهربان همان‌گونه که در دنيا با لطف و کرامت به نيكی با من رفتار کردی؛ در آخرت نیز نيكی‌ات را با لطف و بزرگواری از من دريغ نكن.
- از خداوند می‌خواهیم همان‌گونه كه در دنيا سرپرست خوبي برایم بوده؛ در آخرت نيز مرا از سرپرستي نيك خود محروم نسازد: إِلَهِي كَيْفَ آيَسُ مِنْ حُسْنِ نَظَرِكَ لِي بَعْدَ مَمَاتِي وَ أَنْتَ لَمْ تُوَلِّنِي إِلّا الْجَمِيلَ فِي حَيَاتِي؛ خداوندا پس از مرگ چگونه از حسن توجهت ناامید شوم؟ درحالی‌که در طول زندگی‌ام مرا جز به نیکى سرپرستى نکردى.
- از خداوند می‌خواهیم همان‌گونه كه در دنيا رسوایم نکردی؛ در روز قیامت رسوایم مساز. إِلَهِي لَوْ أَرَدْتَ هَوَانِي لَمْ تَهْدِنِي وَ لَوْ أَرَدْتَ فَضِيحَتِي لَمْ تُعَافِنِي؛ خداوندا اگر خواری‌ام را می‌خواستى؛ هدایتم نمی‌کردی و اگر رسوایی‌ام را می‌خواستی؛ عافیتم نمی‌بخشیدى.
- از خداوند می‌خواهیم همان‌گونه كه در دنيا عیوب مرا پوشاندی؛ در آخرت عیوب مرا بپوشان: إِلَهِي قَدْ سَتَرْتَ عَلَيَّ ذُنُوبا فِي الدُّنْيَا وَ أَنَا أَحْوَجُ إِلَى سَتْرِهَا عَلَيَّ مِنْكَ فِي الْأُخْرَى إِذْ لَمْ تُظْهِرْهَا لِأَحَدٍ مِنْ عِبَادِكَ الصَّالِحِينَ فَلا تَفْضَحْنِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَلَى رُءُوسِ الْأَشْهَاد: خداوندا گناهانى را در دنیا بر من پوشاندى، که بر پوشاندن آن در آخرت محتاج‌ترم، گناهم را در دنیا براى هیچ‌یک از بندگان شایسته‌ات آشکار نکردى پس در قیامت در برابر خلایق رسوایم مساز.
قیاس اولویت
دنیا جای بروز همه کمالات نیست و ظرف ظهور همه کمالات عالم آخرت است. پیامبر گرامی اسلام می‌فرماید: اِنَّ لِلّه مِائَةَ رَحْمَةٍ اَنْزَلَ مِنْها رَحْمَةً واحِدَةً بَیْنَ الْجِنِّ وَ الْاِنْسِ وَ الطَّیْرِ وَالْبَهائِمِ وَالْهَوامِّ فَبِها یَتَعاطَفُونَ وَ بِها یَتَراحَمُونَ، وَ اَخَّرَ تِسْعا وَ تِسْعینَ رَحْمَةً یَرْحَمُ بِهاعِبادَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ؛ خداوند، از صد قسمت رحمت‌اش، فقط یک قسمت را در دنیا به جن و انس، پرندگان، حیوانات و حشرات عطا کرده است، تا بین خود با محبت و مهربانی زندگی کنند و نودونه قسمت دیگر را در آخرت برای بندگان خویش اختصاص داده است.
در قیاس اولویت از خداوند می‌خواهیم اگر در دنیا کمالی شامل بندگان شده باشد به طریق اولی در آخرت کامل‌تر آن باید شامل بندگان شود. همان گونه که بندگان در دنیا از انواع نعمت‌ها برخوردار بودند؛ در آخرت که جای ظهور کمالات است، به طریق اولی باید از انواع نعمت‌ها بهرمند باشند: إِلَهِي لَمْ يَزَلْ بِرُّكَ عَلَيَّ أَيَّامَ حَيَاتِي فَلا تَقْطَعْ بِرَّكَ عَنِّي فِي مَمَاتِي؛ خداوندا همان‌گونه که در دنيا به نيكی با من رفتار کردی؛ در آخرت نیز لطف و بزرگواریت را از من دريغ نكن.
جمشید اسماعیلی
خیلی عالی ،اموزنده و کاربردی بود