صحیح خوانی و آهنگین خوانی قرآن کریم، به قاعده‌مند خوانی قرآن کریم بستگی دارد که به آن ترتیل می‌گویند و دارای ۴ رکن است:
اوّل: صحیح خوانی و قاعده‌مند خوانی قرآن کریم «علم تجوید»
دوّم: فهم کلمات و جملات قرآن کریم
سوّم: تأنی و شمرده خوانی و دوری از عجله
چهارم: زیبا خوانی و آهنگین خواندن قرآن کریم «لحن و لهجه عربی»
(این مقاله، با مثالهای رنگی حروف، جهت سهولت در مطالعه را می توانید به صورت فایل PDF دریافت نمایید)
وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا
فهرست
مقدمه
چگونه قرآن کریم را صحیح و آهنگین بخوانیم؟
معنای ترتیل
انواع ترتیل
ارکان و عناصر ترتیل
عنصر اوّل: قواعد تجوید
بخش اوّل: حرکات حروف
بخش دوّم: مخارج حروف
بخش سوّم: احکام حروف
قواعد «علم تجوید»
عنصر دوّم: فهم کلمات و جملات قرآن کریم
عنصر سوّم: تأنی و شمرده خوانی و دوری از عجله
عنصر چهارم: زیبا خوانی و آهنگین خواندن قرآن کریم
مبانی و روش زیبا خوانی و آهنگین خواندن قرآن کریم
معنای «تکیه صوتی»
ضرورت و هدف از رعایت «تکیه‌های صوتی» در کلمات:
(۱. ایجاد توازن و هم نواختی در کلمات ۲. صحت قرائت و جلوگیری از فساد معنا ۳. رعایت تجوید و پرهیز از افراط و تفریط در کشش حروف ۴. رعایت فصاحت زبان عربی در «قرآن کریم» ۵. تلفظ زیبای کلمات ۶. تلفظ آسان کلمات)
شیوه تکیه گذاری صوتی کلمات
مقدمه
بعضی از احساسات فقط با نغمات، ملودی‌ها و آهنگ‌ها ابراز می‌شود به همین خاطر روضه خوانی یا مداحی، آهنگین خوانده می‌شود چرا که صوت و لحن از نظر علم موسیقی، «هنر بیان احساسات» است و با آهنگین خواندن، بهترین احساسات را می‌شود ابراز کرد.
صحیح خوانی با صدای خوش و آهنگین هر متن ارزشمند، سبب ارزش افزوده آن می‌شود بر همین اساس کتب آسمانی را با قاعده و صدا خوش می‌خوانند و قرآن کریم هم از این حقیقت مستثنی نیست، چرا که با قاعده و آهنگین خواندن «قرآن کریم»، سبب ارزش افزوده این کتاب مقدس می‌شود.
صحیح خوانی قرآن کریم با صدای آهنگین، جاذبه‌ی فراوانی دارد، از این رو مسلمانان از مجالس تلاوت قرآن کریم در جهان اسلام، استقبال می‌کنند و نمازگزارن از مساجدی که در برنامه‌هایش، توجه بیشتری به مجلس ترتیل خوانی دارند، استقبال بهتری دارند و امام جماعتی که قرائتش بر اساس ترتیل باشد، برای نمازگزارن بسیار جاذبه دار است.
چگونه قرآن کریم را صحیح و آهنگین بخوانیم؟
صحیح خوانی و آهنگین خواندن قرآن کریم، به قاعده‌مند خوانی قرآن کریم بستگی دارد که به آن ترتیل می‌گویند.
خداوند تبارک و تعالی قرآن کریم را به صورت ترتیل نازل کرده است: «وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً ۚ كَذَٰلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلًا»([۱]) و تلاوت قرآن کریم را با صدای خوش و آهنگین و به صورت ترتیل، سفارش و توصیه فرموده است «وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا»([۲])
پیامبر گرامی در باره تلاوت آهنگین قرآن کریم می‌فرماید: «لِكلِّ شيءٍ حِليَةٌ و حِليَةُ القرآنِ الصَّوتُ الحَسَنُ»([۳]) هر چيزى زيورى دارد و زيور قرآن، صوت خوش است.
پیامبر گرامی در روایت دیگر به تلاوت آهنگین قرآن کریم توصیه کرده و می‌فرماید: «زَيِّنُوا القرآنَ بأصواتِكم»([۴]) با صداهای خوش خود قرآن را زینت دهید.
امام صادق علیه السلام در توضیح ترتیل می‌فرماید: «هُوَ أَنْ تَتَمَكَّثَ فِيهِ وَ تُحَسِّنَ بِهِ صَوْتَكَ»([۵]) ترتیل یعنی با آرامش و با صدای خوش بخوانی.
معنای ترتیل
ترتیل قرآن کریم به معنای تلاوت قاعده‌مند، صحیح، شمرده، آهنگین و توجه به معانی آیات قرآن کریم است
حضرت امام علی علیه السلام در باره ترتیل چنین می‌فرماید: «الترتيلُ أَدَاءُ الْحُرُوفِ وَ حِفْظُ الْوُقُوفِ»([۶]) ترتیل، تلفظ صحيح حروف و انتخاب محل مناسب برای وقف جملات.
امام صادق علیه السلام در توضیح ترتیل می‌فرماید: «هُوَ أَنْ تَتَمَكَّثَ فِيهِ وَ تُحَسِّنَ بِهِ صَوْتَكَ»([۷]) ترتیل یعنی با آرامش و با صدای خوش بخوانی.
انواع ترتیل
ترتیل به معنای علمی آن که ناظر به تفاوت در «سرعت» قرائت قرآن کریم است، به سه صورت بیان می‌شود:
تحقیق: بسیار بسیار شمرده خواندن (کند)
تدویر: بسیار شمرده خواندن (متوسط)
تحدیر: شمرده خواندن (معمولی)
امّا ترتیل به معنای اصطلاحی عبارت است از «تدویر» که به معنای دوره کردن قرآن کریم است. امّا از آن جایی که اصل در تلاوت قرآن کریم و روح حاکم بر تلاوت، باید ترتیل خوانی باشد و علم قرائت نیز بر مبنای ترتیل گذاشته شده است؛ به هر سه عنوان «تحقیق»، «تدویر» و «تحدیر»، ترتیل باید حاکم باشد چه شمرده و چه بسیار شمرده و چه بسیار بسیار شمرده خوانده شود و همه ترتیل است گر چه بهترین روش ترتیل «تدویر» است.
ارکان و عناصر ترتیل
ارکان و عناصر ترتیل که در صحت و کمال قرائت قرآن کریم، نقش دارد عبارت است از:
اوّل: صحیح خوانی و قاعده‌مند خوانی قرآن کریم
دوّم: فهم کلمات و جملات قرآن کریم
سوّم: تأنی و شمرده خوانی و دوری از عجله
چهارم: زیبا خوانی و آهنگین خواندن قرآن کریم
عنصر اوّل: صحیح خوانی و قاعده‌مند خوانی قرآن کریم
اوّلین رکن ترتیل، صحیح خوانی و قاعده‌مند خوانی قرآن کریم است که به آن «علم تجوید» گفته می‌شود و آن به معنای ادای صحیح حروف از مخارجشان و نحوه‌ی ادای صحیح صفات آوایی هر حرف به تنهایی یا در کنار حروف دیگر می‌باشد «التّجویدُ إعطاءُ الحُروُفِ حَقَّها مِن صِفَةٍ لَها وَ مُستَحَقَّهَا»([۸])
صحیح خوانی و قاعده‌مند خوانی قرآن کریم دارای سه بخش اساسی است که عبارت است از:
بخش اوّل: رعایت «حرکات حروف» است که شامل حرکات کوتاه «فتحه»، «کسره» و «ضمه» و حرکات کشیده «آ»، «ای» و «او» می‌شود.
بخش دوّم: رعایت «مخارج حروف» است که شامل تلفظ ۱۰ حرف «ثا»، «حا»، «ذال»، «صاد»، «ضاد»، «طا»، «ظا»، «عین»، «غین» و «واو» می‌شود که با حروف زبان فارسی فرق دارد.
بخش سوّم: رعایت «احکام حروف» است که شامل تفخیم، ترقیق، ادغام، نون ساکن، میم ساکن، مد، قصر و وقف و همزه وصل و قطع می‌شود
عنصر دوّم: فهم کلمات و جملات قرآن کریم
دوّمین رکن ترتیل، فهم کلمات و جملات قرآن کریم است. ترتیل صحیح و کامل، زمانی است که لحن و تلفظ قاری با معنا و مفهوم آیات هماهنگی داشته باشد تا جمله را با رعایت احکام وقف و وصل، هم حروف از یکدیگر متمایز کند و هم اتصال کلام در یک جمله را برقرار نماید. پس برای ادای کامل جملات و جلوگیری از تداخل کلمات دو جمله با یکدیگر لازم است قاری فهم درستی از کلمات و جملات قرآن کریم داشته باشد.
اگر قاری فهم درستی از کلمات و جملات قرآن کریم نداشته باشد؛ نمی‌تواند یک جمله کامل را تشخیص دهد تا اتصال کلام در یک جمله را برقرار نماید و به صورت کامل بیان کند و همچنین نمی‌تواند از وقفه افتادن بین کلمات یک جمله، جلوگیری نماید و از تداخل کلمات دو جمله در یکدیگر، خوداری کند و دو جمله را جدای از یکدیگر بیان نماید.
آیا پسندیده است اخبار گو، درک صحیحی از متن نداشته باشد و نیمی از کلمات جمله قبلی را با نیمی از کلمات جمله بعدی بیان کند؟ آیا صحیح است دو جمله (دیشب بیشتر مناطق کشور بارانی بود) (به پیش بینی هواشناسی امروز همین وضعیت ادامه دارد) را اخبار گو عبارت: (دیشب بیشتر مناطق کشور) را با جمله قبل بگوید و عبارت: (بارانی بود به پیش بینی هواشناسی امروز همین) را در یک جمله بیان کند و عبارت: (وضعیت ادامه دارد) را به جمله بعد اضافه نماید؟
پس برای این که بین کلمات فاصله نیفتد و اتصال کلام در یک جمله برقرار شود و به صورت کامل بیان شود و با جمله بعدی تداخل پیدا نکند، قاری باید با معانی کلمات و جملات قرآن کریم آشنا باشد.
عنصر سوّم: تأنی و شمرده خوانی و دوری از عجله
سوّمین رکن ترتیل، تأنی و شمرده خوانی قرآن کریم و دوری از عجله در تلاوت است.
پیامر گرامی در تفسیر آیه «وَرَتِّلِ القُرآنَ تَرتيلاً»([۹]) می‌فرماید: «بَيِّنْهُ تِبيانا، ولا تَنثُرْهُ نَثرَ البَقْلِ، ولا تَهُذَّهُ هَذَّ الشِّعرِ، قِفُوا عندَ عَجائبِهِ، حَرِّكُوا بهِ القُلوبَ، ولا يَكُن هَمُّ أحَدِكُم آخِرَ السُّورَةِ»([۱۰]) قرآن را روشن و شمرده بخوانید و آن را مانند تخم علف پراكنده مسازید و همچون شعر به شتاب و بريده وبريده مخوانید، در شگفتي‌هايش درنگ كنيد، دلها را با آن به تپش و حركت در آوريد و همه كوشش شما اين نباشد كه سوره را به آخر برسانيد.
عنصر چهارم: زیبا خوانی و آهنگین خواندن قرآن کریم
چهارمین رکن ترتیل، زیبا خوانی و آهنگین خواندن قرآن کریم است. پیامبر گرامی در باره تلاوت آهنگین قرآن کریم می‌فرماید: «لِكلِّ شيءٍ حِليَةٌ و حِليَةُ القرآنِ الصَّوتُ الحَسَنُ»([۱۱]) هر چيزى زيورى دارد و زيور قرآن، صوت خوش است.
پیامبر گرامی در روایت دیگر به تلاوت آهنگین قرآن کریم توصیه کرده و می‌فرماید: «زَيِّنُوا القرآنَ بأصواتِكم»([۱۲]) با صداهای خوش خود قرآن را زینت دهید.
امام صادق علیه السلام در این باره می‌فرماید: «تُحَسِّنَ بِهِ صَوْتَكَ»([۱۳]) با صدای خوش قرآن کریم را نیکو سازید.
مبانی و روش زیبا خوانی و آهنگین خواندن قرآن کریم
بر اساس فرمایش پیامبر گرامی که می‌فرماید: «اقرَؤوا القرآنَ بألحانِ العَرَبِ و أصواتِها»([۱۴]) قرآن را با لحن‌ها و لهجه عرب بخوانيد؛ یکی از مبانی حسن ادای حروف و کلمات و یکی از روش‌های زیبا خوانی و آهنگین خوانی قرآن کریم، رعایت «لحن و لهجه عربی» است که بدون آن نمی‌شود قرآن کریم را آهنگین و صحیح تلاوت کرد، چرا که تمام انسان‌های روی کره زمین برای خود زبانی دارند و هر زبانی برای خود لهجه‌ای دارد و فهم کلام، به رعایت لحن و لهجه آن زبان است.
اساسی‌ترین اصل در «لحن و لهجه عربی»، رعایت «ارتفاع صوت» «فشار صوتی» است که بر حرفی از حروف یک کلمه واقع می‌شود و به آن «تکیه صوتی» می‌گویند و جزء آواشناسی است.
معنای «تکیه صوتی»
«تکیه صوتی» به معنای «ارتفاع صوت» یا «وارد کردن فشار صوتی» است که در فارسی به آن «تکیه صوتی» و در عربی به آن «نبر» یا «ضغط» یا «ارتفاع صوت» و در انکلیسی به آن «اکسان» گفته می‌شود.
ضرورت و هدف از رعایت «تکیه‌های صوتی» در کلمات
- ایجاد توازن و هم نواختی در کلمات
- صحت قرائت و جلوگیری از فساد معنا
- رعایت تجوید و پرهیز از افراط و تفریط در کشش حروف
- رعایت فصاحت زبان عربی در «قرآن کریم»
- تلفظ زیبای کلمات
- تلفظ آسان کلمات
- ایجاد توازن و هم نواختی در کلمات
رعایت «تکیه صوتی» در کلمات برای ایجاد توازن و هم نواختی در کلماتی است که هم شکل و هم وزن هستند مانند: یَعْلَمُ – یَحْکُمُ – نَعْبُدُ
- صحت قرائت و جلوگیری از فساد معنا
رعایت «تکیه صوتی» در کلمات، از فساد معنا جلوگیری می‌کند مانند: «فَسَقَیٰ» که اگر «تکیه صوتی» بر حرف «ف» «فَسَقَیٰ» قرار گیرد و به عنوان یک کلمه به حساب بیاید، معنای «فسق» پیدا می‌کند و اگر «تکیه صوتی» بر حرف «س» «فَسَقَیٰ» قرار گیرد، به معنای «سقایت» است و از آن جایی که «فَسَقَیٰ» در قرآن کریم از ماده «سقایت» است؛ «تکیه صوتی» بر حرف «س» «فَسَقَیٰ» باید قرار می‌گیرد و حرف «ف» زائد و در «تکیه صوتی» نباید به حساب بیاید تا صحیح ادا شود و الّا معنا دگرگون می‌شود.
همچنین کلمه «أَلَمْ» در «أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ» که اگر «تکیه صوتی» بر حرف «أَ» در «أَلَمْ» قرار گیرد و به عنوان یک کلمه به حساب بیاید، معنای «درد» پیدا می‌کند و اگر «تکیه صوتی» بر حرف «لام» «أَلَمْ» قرار گیرد، به معنای «نفی» است و از آن جایی که «أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ» به معنای «آیا با شما عهد نکردم» است باید «تکیه صوتی» بر حرف «لام» در «أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ» قرار گیرد و حرف «أَ» زائد و در «تکیه صوتی» به حساب نیاید تا صحیح ادا شود و الّا معنا دگرگون می‌شود.
همچنین کلمه «فَعَلَى» در «فَعَلَى اللَّهِ تَوَكَّلْتُ» که اگر «تکیه صوتی» بر حرف «ف» در «فَعَلَى» قرار گیرد و به عنوان یک کلمه به حساب بیاید، مغایر با معنای مورد نظر قرآن خواهد شد و اگر «تکیه صوتی» بر حرف «ع» «فَعَلَى» قرار گیرد، معنای مورد نظر قرآن خواهد شد «من بر خدا توکّل کرده‌ام» پس «تکیه صوتی» باید بر حرف «ع» در «فَعَلَى اللَّهِ تَوَكَّلْتُ» قرار می‌گیرد و حرف «ف» زائد، در «تکیه صوتی» به حساب نیاید تا صحیح ادا شود و الّا معنا دگرگون می‌شود.
- رعایت تجوید و پرهیز از افراط و تفریط در کشش حروف
رعایت تکیه‌های صوتی، کمک شایانی به رعایت تجوید می‌کند، چرا که میزان کشش حروف در تجوید، مختلف هستند مثلاً «حروف کوتاه»، دارای یک حرکت و «حروف مدی یا کشیده و غنه‌ها»، دارای دو حرکت و «حروف رخاوی» بیشتر از «حروف توسط» و «حروف توسط» بیشتر از «حروف شِده»، کشش زمانی دارند.
اگر این مقدار کشش زمانی هنگام تلاوت رعایت نشود، تجوید کلمه صحیح ادا نشده است. به طور مثال در کلمه «نَغْفِرُ» که اگر فشار صوتی به طور غلط، بر حرف اوّل یعنی «ن» «نَغْفِرُ» قرار گیرد، کشش زمانی حرف کوتاه «ن» زیاد شده و کشش زمانی حرف رخوه «غ» کوتاه شده و به درستی ادا نمی‌شود و اگر فشار صوتی به صورت صحیح، بر حرف بعد از ساکن قرار گیرد «نَغْفِرُ» کشش زمانی «ن» بیش از یک حرکت کشیده نشد و حرف «غ» هم صفت رخوه‌اش رعایت شده است.
یا حرف «ل» در کلمه «اَضَلّ» که اگر فشار صوتی به طور غلط، بر حرف اوّل یعنی «اَ» قرار دهیم «اَضَلّ» نمی‌توان کشش زمانی حرف «ل» که مشدد است را ادا کرد و مثل حرف «ل» در کلمه «قل» بدون تشدید ادا خواهد شد و این غلط است و اگر فشار صوتی به صورت صحیح، بر حرف قبل از مشدد «اَضَلّ» قرار گیرد، کشش زمانی حرف «ل» به درستی رعایت می‌شود. پس نتیجه می‌گیریم که تکیه‌های صوتی و فشارهای صحیح صوتی حروف در رعایت تجوید قرآن کریم لازم و ضروری است.
- رعایت فصاحت زبان عربی در «قرآن کریم»
رعایت فصاحت زبان عربی در قرآن کریم در زبان فارسی تکیه صوتی با زبان عربی متفاوت است به طور مثال کلمه «اَحَدٌ» و «صَمَدٌ» که در زبان فارسی تکیه صوتی بر کلمه دوّم قرار می‌گیرد مانند: «احد» – «صمد» – «حسن» – «اکرم» «اصغر» – «اَحْمد» و اگر در تلاوت «قرآن کریم»، تکیه صوتی فارسی بر کلمات عربی وارد شود، فصاحت زبان عربی از بین خواهد رفت و برای رعایت فصاحت زبان عربی باید تکیه صوتی بر کلمه اوّل قرار می‌گیرد مانند: «اَحَدٌ» – «صَمَدٌ» «حَسَن» – «اکْرَم» – «اَصْغَر» – «اَحْمَد» – «اَکْبَر»
- تلفظ زیبای کلمات
رعایت «تکیه‌های صوتی» در تلفظ کلمات و ادای صحیح آن، عامل زیبا خواندن قرآن است. برای ادای زیبای کلمات، هر زبانی را باید با مدل و کاربری همان زبان بیان کرد.
- تلفظ آسان کلمات
رعایت «تکیه‌های صوتی» در تلفظ کلمات و ادای صحیح آن، عامل آسان خواندن و سهولت و روان خواندن قرآن کریم است. برای ادای آسان کلمات، هر زبانی را باید با مدل و کاربری همان زبان بیان کرد.
برای آشنایی با «قواعد تجوید» کلید کنید.
برای آشنایی با «شیوه نبر و تکیه گذاری صوتی» کلید کنید.
[۱]. سوره فرقان آیه ۳۲.
[۲]. سوره مزمل آیه ۴.
[۳]. كنز العمّال : ۲۷۶۸
[۴]. مستدرک الوسائل،ج ۱، ص ۲۹۵.
[۵]. مجمع‌البیان، ص ۳۷۸.
[۶]. …
[۷]. مجمع‌البیان، ص ۳۷۸.
[۸]. …
[۹]. …
[۱۰]. النوادر للراوندي : ۱۶۴/۲۴۷.
[۱۱]. كنز العمّال : ۲۷۶۸
[۱۲]. مستدرک الوسائل،ج ۱، ص ۲۹۵.
[۱۳]. مجمع‌البیان، ص ۳۷۸.
[۱۴]. اصول الكافي : ۲/۶۱۴/۳.
دیدگاهتان را بنویسید