احکام خمس: مباحث کلی (مقدمه)[1]
خمس در قرآن کریم
خدواند تبارک و تعالی در قرآن کریم در باره وجوب خمس میفرماید: «وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ»[2] ای مؤمنان بدانید که هر چه از فایده به دست آورید، خمس آن برای خدا، و برای پیامبر، و برای ذیالقربی و یتیمان و مسکینان و در راه ماندگان است.
خمس در روایات و احادیث
پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله: «وَاخراجُ الخُمسِ مِنْ کلِّ ما یَملِکهُ اَحَدٌ مِنَ النّاس»[3] خمس از هر چه انسان مالک شود اخراج میگردد.
امام باقر علیه السلام: «لایحلُّ لاَحدٍ أن یَشْتَرِیَ منَ الخُمسِ شَیْئاً حَتّی یَصِلَ الَینا حَقَّنا»[4] برای هیچ کس حلال نیست که چیزی از خمس بخرد تا این که حق ما را به ما برساند.
شخصی از امام موسی بن جعفر علیه السلام پرسید از چه چیز خمس باید داده شود؟ فرمود: «فی کلِّ ما اَفادَ النّاسُ مِنْ قَلیلٍ اَوْ کثیرٍ»[5] در هر چیزی که مردم فایده برند کم باشد یا زیاد.
اهمیت وجوب تخمیس اموال
تخمیس اموال، در فقه شیعه از فرائض و واجبات مالی است و در اهمیت آن همین مقدار بس که در فرهنگ غنی دین شناسان راستین، عترت نبوی صلوات الله علیهم اجمعین به عنوان وسیله تطهیر اموال و پالایش نفس و جان مطرح شده است چنان که مرحوم صدوق در کتاب «من لایحضره الفقیه» و نیز مرحوم کلینی در کافی به سند معتبر از امام صادق علیه السلام نقل کردند، که فرمود: «إِنِّي لآَخُذُ مِنْ أَحَدِكُمُ اَلدِّرْهَمَ وَ إِنِّي لَمِنْ أَكْثَرِ أَهْلِ اَلْمَدِينَةِ مَالاً مَا أُرِيدُ بِذَلِكَ إِلاَّ أَنْ تُطَهَّرُوا»[6] به راستی من با اینکه خود غنی ترین مردم مدینه هستم از برخی از شما درهمی را (به عنوان خمس) دریافت می کنم و غرضم جز پاک شدن شما نیست.
در اهمیت وجوب تخمیس اموال از نگاه فقهی این دو مسأله قبل از هر چیز جلب توجه می کند:
مسأله اول
به اتفاق فقها و مراجع عظام، تصرف در مالی که متعلق خمس است، هرچند قصد دادن خمس آن را داشته باشد جایز نیست مگر با اذن حاکم شرع.[7]
البته به فتوای آیت الله زنجانی تصرف در مالی که متعلق خمس است تا زمانی که مقدار خمس و یک پنجم آن باقی است اشکال ندارد. [8]
مسأله دوم
به اتفاق مراجع عظام مکلف شرعاً نمیتواند، بدون مراجعه به مرجع خود، خمس را به ذمه بگیرد و خود را بدهکار اهل خمس بداند و در آن تصرف کند. [9]
مبنای تحقیق
نوشته ای که پیش روی دارید بر آن است تا آسان ترین شیوه محاسبه خمس اموال را در راستای مسائل مورد ابتلاء با رعایت دقائق و ظرائف فتوائی، براساس فتوای مراجع مشهور ارائه دهد.
نظم منطقی محاسبه خمس
نظم منطقی محاسبه اموال، به رعایت سه محور زیر به ترتیب، استوار است:
- تعیین مبدأ سال خمسی طبق فتوای مراجع عظام
- بررسی و حکم خمس اموال براساس لیست شانزده گانه اموال، طبق فتوای مراجع عظام
- بررسی مؤونه زندگی مکلف (که مستثنا از خمس است) براساس لیست چهارده گانه، طبق فتوای مرجع
با در دست داشتن فتاوای مراجع عظام در این سه محور به راحتی توأم با رعایت دقائق فتاوا، وضعیت خمسی اموال روشن میشود.
فهرست کامل احکام ضروری خمس:
کلیات خمس
فصل اول: تعیین مبدأ سال خمسی
فصل دوم: لیست اموال شانزده گانه مکلف
بخش اول: حکم خمس ارث
بخش دوم: حکم خمس هدیه و بخشش
بخش سوم: حکم خمس سرمایه
بخش چهارم: حکم خمس درآمد کسب و کار مصرف شده
بخش پنجم: حکم خمس درآمد کسب و کار پس انداز شده
بخش ششم: حکم خمس قرض و وام مصرف شده
بخش هفتم: حکم خمس قرض و وام پس انداز شده
بخش هشتم: حکم خمس قرض به دیگران
بخش نهم: حکم خمس طلب از دیگران
بخش دهم: حکم خمس مهریه
بخش یازدهم: حکم خمس دیه
بخش دوازدهم: حکم خمس صدقات و وجوه شرعیه
بخش سیزدهم: حکم خمس حقوق بازنشستگی
بخش چهاردهم: حکم خمس حق بیمه
بخش پانزدهم: حکم خمس باقی مانده آذوقه در آخر سال خمسی
بخش شانزدهم: حکم خمس مال حلال مخلوط به حرام.
فصل سوم: مؤونه زندگی و حکم خمس آن
بخش اول: خرید زمین برای ساخت منزل؛
بخش دوم: پس انداز برای خرید منزل؛
بخش سوم: حکم خمس رهن منزل؛
بخش چهارم: مبلغ فروش منزل؛
بخش پنجم: پس انداز برای ازدواج؛
بخش ششم: خرید جهیزیه؛
بخش هفتم: پس انداز برای خرید جهیزیه؛
بخش هشتم: خرید وسیله نقلیه؛
بخش نهم: پیش خرید منزل و خودرو؛
بخش دهم: آذوقه زائد بر مصرف سال؛
بخش یازدهم: سپرده های حج و عمره؛
بخش دواردهم: لباس احرام و قربانی؛
بخش سیزدهم: کفن و قبر؛
فصل چهارم: بخش اول: شیوه تخمیس اموال کسی که سال خمسی ندارد
بخش دوم: موارد لزوم مصالحه با حاکم شرع
بخش سوم: مظالم و حکم آن
[1]. بر گرفته از کتاب «آسانترین شیوه محاسبه خمس» مطابق با فتوای آیات عظام تدوین: آیت الله عباس ظهیری
[2]. آیه 41 سوره انفال
[3]. جامع الاحادیث، ج ۸، ص ۵۴۶.
[4]. وسائل، ج ۶، ص ۳۳۷، ح ۴.
[5]. وسائل الشیعة ج۶، ص۳۵۰.
[6]. کافی، ج1، ص538، من لا یحضره الفقیه، ج2، ص44 ؛ وسائل الشیعة، ج6، ص337، ابواب ما یجب فیه الخمس، باب1، ح3.
[7]. توضیح المسائل مراجع، ج2، م1790، خامنه ای اجوبه، س938، وحید توضیح المسائل م 1807، نوری توضیح المسائل، م1786. تحریر الوسیله1.
[8]. المسائل الشرعیه، م 1798.
[9]. توضیح المسائل مراجع، م1791 و 1792، خامنه، اجوبه، س983، نوری توضیح المسائل، م 1787 و 1788؛ وحید توضیح المسائل، م 1808. تحریرالوسیله 1 340 م 23 از القول فیما یجب فیه الخمس، العروة الوثقی، م75 از فصل فیما یجب فیه الخمس.
دیدگاهتان را بنویسید